पावसाचे पाणी जमिनीत जीरविण्याच्या विविध पद्धती

महाराष्ट्रातील शेतकरी आणि नागरिक दरवर्षी एकाच वेळी दोन टोकाच्या समस्यांना सामोरे जातात – एकीकडे पावसाची उणीव आणि दुसरीकडे पुराच्या विध्वंसक स्वरूपाचा सामना. या परिस्थितीत, पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धती या केवळ पर्यायी उपाययोजना न राहता, तर अनिवार्य गरज बनली आहे. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धती योग्यरित्या अवलंबल्यास केवळ पाणीटंचाईवरच मात करता येणार नाही, तर शेतीची उत्पादकता देखील वाढवता येईल. पाण्याचा प्रत्येक थेंब वाचवण्यासाठी आपल्याला सर्वत्र पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींचा स्वीकार करणे गरजेचे आहे.

जमिनीत पाणी शिरवण्याच्या पद्धती

पाण्याचा सर्वात मोठा आणि सुरक्षित साठा भूगर्भातच असतो या वस्तुस्थितीला भिडून, जमिनीत पाणी शिरवणे ही पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींपैकी सर्वात प्रभावी पद्धत मानली जाते. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमध्ये जमिनीत पाणी शिरवण्यासाठी अनेक सोप्या आणि खर्चिक नसलेल्या उपाययोजना उपलब्ध आहेत. भूजल पातळी वाढवणे, विहिरी आणि बोअरवेल मधील पाण्याची गुणवत्ता सुधारणे आणि दीर्घकालीन पाणीसाठा निर्माण करणे हे या पद्धतींचे प्रमुख उद्देश आहेत. शहरी आणि ग्रामीण भागातील प्रत्येकाने पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमध्ये या तंत्राला प्राधान्य द्यायला हवे.

सीपीटी (कंटूर पिट ट्रेंच) पद्धत

डोंगरउताराच्या शेतीसाठी सीपीटी पद्धत ही पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींपैकी एक अत्यंत परिणामकारक उपाय आहे. या पद्धतीमध्ये शेताच्या उताराच्या दिशेने कंटूर लाईनवर अर्धे-वीण फूट खोल आणि एक फूट रुंद अशा खंदकांची रांग तयार केली जाते. पावसाचे ओघळाचे पाणी या खंदकांमध्ये अडकून जमिनीत मुरते आणि भूगर्भातील पाण्याचा साठा भरून निघतो. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींमध्ये ही पद्धत ओघळाचा वेग कमी करून मातीची धूप रोखण्यासाठी देखील उपयुक्त ठरते. सर्व प्रकारच्या शेतांसाठी, विशेषत: डोंगरकडच्या उतारावरच्या जमिनीत पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींपैकी ही पद्धत अत्यंत लोकप्रिय आहे.

परकोटा पद्धत (Farm Bunding)

सपाट मैदानी भागातील शेतांसाठी परकोटा पद्धत ही पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींपैकी एक क्लासिक उदाहरण आहे. या पद्धतीत शेताच्या चारी बाजूंना मातीचा मजबूत बंधारा बांधून पावसाचे पाणी शेताबाहेर वाहून जाऊ दिले जात नाही. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमध्ये ही एक अशी पद्धत आहे ज्यामुळे संपूर्ण पाऊस शेतातच रोखला जातो आणि हळूहळू जमिनीत शिरतो. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींचा अभ्यास केल्यास असे दिसून येते की परकोटा पद्धत केवळ पाणी संवर्धनाचाच नव्हे तर पिकांच्या मुळांना पुरेसा ओलावा मिळण्यासाठी देखील उपयुक्त ठरते. सपाट मैदानी भागातील शेतकऱ्यांसाठी पावसाचे पाणी अडविण्याच्या पद्धतींमध्ये ही पद्धत अग्रक्रमाने अवलंबण्यासारखी आहे.

विहिरीत पाणी शिरवणे (Recharge Well)

जुन्या, कोरड्या पडलेल्या विहिरीचा उपयोग पाणी संवर्धनासाठी करणे ही पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींमध्ये एक सुबक दृष्टिकोन आहे. या पद्धतीत छप्परावर किंवा जमिनीवर येणारे पावसाचे पाणी गाळ विरहित करून थेट विहिरीत पोहोचवले जाते. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींमध्ये ही पद्धत अशी आहे की यामुळे पाणी थेट भूगर्भात पोहोचते आणि भूजल पातळी वेगाने वाढते. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींचा वापर करताना विहिरीत पाणी शिरवण्यासाठी नळ्या किंवा खोदलेल्या नाल्यांद्वारे पाण्याचे मार्ग तयार केले जातात. ज्यांच्याकडे आधीच जुनी विहीर आहे आणि भूजल पातळी खाली गेली आहे अशा लोकांसाठी पावसाचे पाणी अडविण्याच्या अनेक पद्धतींमध्ये ही पद्धत सर्वात योग्य ठरते.

तलाव बांधण्याच्या पद्धती

थेट दिसणारा पाण्याचा साठा तयार करण्यासाठी तलाव बांधणे ही पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींपैकी एक प्राचीन पद्धत आहे. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या अनेक पद्धतींमध्ये तलाव बांधणे ही अशी पद्धत आहे ज्यामुळे कोरड्या हंगामात थेट सिंचनासाठी पाणी उपलब्ध होते. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींचा इतिहास अभ्यासिल्यास असे दिसते की तलाव बांधणे ही भारतातील सर्वात जुनी पाणीसंधारण पद्धत आहे. शिवाय, हे साठलेले पाणी हळूहळू जमिनीत शिरून भूजल पातळी वाढवण्यास मदत करते. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमध्ये तलाव बांधणे ही एक अशी पद्धत आहे जी समुदायाच्या सहभागातून मोठ्या प्रमाणात अंमलात आणता येते.

फरम पॉन्ड (शेत तलाव)

अडविण्याच्या निर्धारित भाग खोदून तलाव तयार करणे ही पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींपैकी सर्वात सरळ पद्धत आहे. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींमध्ये फरम पॉन्ड ही अशी पद्धत आहे ज्यामुळे शेतकरी कोरड्या हंगामात झाटा, बशी, पंप यांच्या मदतीने पिकांसाठी थेट पाणी वापरू शकतो. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींच्या अभ्यासात असे आढळले आहे की फरम पॉन्डमुळे केवळ पाणी साठवले जात नाही तर शेतातील सूक्ष्म जलवायूमंडल देखील सुधारते. ज्यांच्याकडे शेतात जास्त पाणी साठवण्यासाठी जागा आहे अशा शेतकऱ्यांसाठी पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमध्ये फरम पॉन्ड ही उत्तम पर्यायी उपाययोजना आहे.

खड्चा तलाव (Earthen Check Dam)

नाल्यावर किंवा ओघळावर मातीचा किंवा दगडाचा छोटा अडथळा बांधून पाणी रोखणे ही पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींपैकी एक कार्यक्षम पद्धत आहे. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींमध्ये खड्चा तलाव ही अशी पद्धत आहे ज्यामुळे वाहणाऱ्या पाण्याला थांबवून नाल्यात लहान तलाव तयार केला जातो. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींचा वापर करताना खड्चा तलावामुळे पाणी शेजारच्या जमिनीत शिरून भूजल पातळी वाढविण्यास मदत होते. ज्यांचे शेत डोंगराच्या पायथ्याशी किंवा नैसर्गिक ओघळांच्या मार्गावर आहे अशा शेतकऱ्यांसाठी पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमध्ये खड्चा तलाव ही अत्यंत उपयुक्त पद्धत ठरू शकते.

पाणी संवर्धनाचे दीर्घकालीन फायदे

पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींचा सातत्याने केला जाणारा वापर दीर्घकालीन आर्थिक आणि पर्यावरणीय फायदे देतो. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींमुळे भूजल पातळी वाढून विहिरी आणि बोअरवेलमधले पाणी टिकाऊ राहते. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धती अवलंबल्यामुळे कोरड्या हंगामात तलावातले साठवलेले पाणी गरजेच्या वेळी कामी येते. मातीची सुपीकता वाढ, सूक्ष्मजीवांची क्रिया वाढ आणि पूर नियंत्रणासारखे इतर अनेक फायदे पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमुळे प्राप्त होतात. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धती केवळ वैयक्तिक फायद्यासाठी नसून समाजाच्या कल्याणासाठी देखील महत्त्वाच्या आहेत.

यशस्वी अंमलबजावणीसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे

पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धती यशस्वीरित्या राबविण्यासाठी काही मूलभूत तत्त्वांचे पालन करणे आवश्यक आहे. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींसाठी योग्य जागेची निवड करताना नैसर्गिक ओघळ कुठे आहे हे लक्षात घेणे गरजेचे आहे. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींमध्ये गाळाची समस्या टाळण्यासाठी पाण्याच्या मार्गात गाळ अडकवणारे संरोधन करावे लागते. पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धतींसाठी सरकारकडून सबसिडी योजना उपलब्ध असल्याने कृषी अधिकाऱ्यांशी संपर्क साधणे उचित ठरते. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींची यशस्वी अंमलबजावणी ही सामूहिक जबाबदारी आहे आणि स्थानिक परिस्थितीनुसार योग्य पद्धत निवडणे गरजेचे आहे.

निष्कर्ष

“पाऊस पडेल तेव्हा पाणी साठवणे, हेच सर्वात मोठे शहाणपण आहे.” हे तत्त्व लक्षात घेऊन पावसाचे पाणी संवर्धनाच्या विविध पद्धती आपल्या दैनंदिन जीवनाचा भाग बनवणे आवश्यक आहे. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींचा स्वीकार केल्याने भविष्यातील पाणीसंकटावर मात करणे शक्य होईल. फार मोठे प्रकल्प करण्याची गरज नसून, आपल्या शेतात कुठे पाणी वाहते, कुठे जमा होते, हे लक्षात घेऊन कोणतीही एक पद्धत अवलंबल्यास देखील महत्त्वपूर्ण बदल घडवून आणता येतात. पावसाचे पाणी अडविण्याच्या विविध पद्धतींचा वापर करून आपण पाण्याचा प्रत्येक थेंब वाचवू शकतो आणि भविष्यातील हिरवेगार पिकांसाठी मार्ग मोकळा करू शकतो. लहान सुरुवात करा, पाण्याचा एक थेंब वाचवा – त्यातूनच समृद्ध भविष्य निर्माण होईल.