भारतीय पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या आहाराच्या सवयी नेहमीच चर्चेचा विषय बनतात. त्यांच्या आवडत्या खाद्यपदार्थांपैकी एक म्हणजे हिमालयीन गुच्ची मशरूम, जी जगातील सर्वात महागड्या मशरूमपैकी एक आहे. ही मशरूम सोन्याएवढ्या किंमतीला विकली जाते आणि तिची गुच्ची मशरूम लागवड अत्यंत क्लिष्ट आहे. नैसर्गिकरित्या हिमालयात उगवणाऱ्या या मशरूमची कृत्रिम गुच्ची मशरूम लागवड अजूनही शास्त्रज्ञांना पूर्णतः जमू शकलेली नाही. या मशरूमची लागवड करणे खूप कठीण असल्यामुळे तिची किंमत अतोनात आहे.
गुच्ची मशरूम म्हणजे निसर्गाचे अप्रतिम देणे
गुच्ची मशरूम, जिला इंग्रजीत मोरेल मशरूम किंवा स्नो मशरूम म्हणतात, ती एक दुर्मिळ आणि मौल्यवान फंगस आहे. ही मुख्यतः हिमालयीन डोंगराळ भागांतून मिळते – विशेषतः हिमाचल प्रदेश, काश्मीर आणि उत्तराखंडमध्ये. या मशरूमचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिचा मधमाशीच्या पोळ्यासारखा आकार आणि तपकिरी-हिरवट रंग. या मशरूममध्ये व्हिटॅमिन-डी, अँटिऑक्सिडंट्स, प्रोटीन आणि खनिजे यांचे प्रचंड प्रमाण असते, ज्यामुळे ती आरोग्यासाठी अत्यंत फायदेशीर ठरते. गुच्ची मशरूम लागवड या संदर्भात हे म्हणणे अतिशयोक्त ठरणार नाही की या मशरूमची नैसर्गिक लागवड केवळ विशिष्ट भौगोलिक परिस्थितीतच शक्य आहे.
गुच्ची मशरूमची विलक्षण बाजार किंमत
बाजारात गुच्ची मशरूमची किंमत २५,००० ते ३०,००० रुपये प्रतिकिलो एवढी असते. आंतरराष्ट्रीय बाजारात ही किंमत आणखी वाढून ५०,००० ते १ लाख रुपये प्रतिकिलो पर्यंत पोहोचते. एवढ्या महागाईमुळेच या मशरूमला “सोन्याची मशरूम” असे संबोधले जाते. ही किंमत थोड्याफार फरकाने सोन्याच्या भावाशी तुलना करता येईल इतकी जास्त आहे. याचे मुख्य कारण म्हणजे तिची दुर्मिळता आणि या मशरूम लागवडची अडचण. गुच्ची मशरूम लागवड इतकी अवघड आहे की ती मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध करून देणे शक्य नाही, यामुळेच तिची किंमत आकाशाला भिडते.
गुच्ची मशरूमचे आरोग्याला फायदे
गुच्ची मशरूमला सुपरफूडचा दर्जा देण्यात आला आहे. प्रथिनांच्या समृद्ध स्रोतामुळे ती शाकाहारी लोकांसाठी उत्तम आहार आहे. यातील अँटिऑक्सिडंट्स शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात आणि हृदयरोगांपासून संरक्षण देतात. कमी कॅलरी आणि जास्त पोषणमूल्यामुळे वजन नियंत्रित ठेवण्यास ही मशरूम उपयुक्त ठरते. संशोधनानुसार, गुच्ची मशरूममध्ये डायबिटीस आणि कॅन्सरविरोधी गुणधर्म आहेत, ज्यामुळे ती औषधी दृष्ट्या महत्त्वाची ठरते. या मशरूमची लागवड वाढवली तर अशा पोषक घटकांनी भरलेले हे अन्न अधिक लोकांपर्यंत पोहोचू शकते.
या मशरूम लागवडीची आव्हाने आणि अडचणी
सर्वसाधारण मशरूम प्रकारांपेक्षा गुच्ची मशरूम लागवड खूपच वेगळी आणि अवघड आहे. ही मशरूम सामान्य शेतात उगवत नाही, तर नैसर्गिकरित्या हिमालयीन जंगलातच आढळते. तिला विशिष्ट प्रकारचे थंड हवामान, झाडांच्या कुजलेल्या मुळ्या आणि ओलसर माती लागते. लागवडीसाठी मायकोरायझल फंगसची आवश्यकता असते, जी नैसर्गिकरित्या तयार होते. यामुळे शेतात व्यावसायिक पद्धतीने ही मशरूम लागवड करणे जवळजवळ अशक्य आहे. ही मशरूम लागवड यशस्वी करण्यासाठी विशिष्ट नैसर्गिक परिस्थितीची आवश्यकता असल्याने ती एक आव्हानात्मक कार्य बनले आहे.
गुच्ची मशरूम गोळा करण्याची नैसर्गिक प्रक्रिया
वसंत ऋतूत(मार्च-मे) डोंगरात हिम वितळल्यानंतर ही मशरूम उगवते. स्थानिक गावकरी जंगलातून ही मशरूम गोळा करतात. गोळा केलेली मशरूम उन्हात वाळवली जाते, कारण ती लवकर खराब होते. वाळवल्यानंतर ती थेट बाजारात किंवा आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांना विकली जाते. ही संपूर्ण प्रक्रिया श्रमाची आणि वेळखाऊ आहे, ज्यामुळे मशरूमची किंमत आणखी वाढते. गुच्ची मशरूम लागवड नसल्यामुळे ही नैसर्गिक गोळा करण्याची प्रक्रिया अवलंबावी लागते, ज्यामुळे उत्पादन खूप मर्यादित राहते.
गुच्ची मशरूम लागवड संशोधन आणि वैज्ञानिक प्रयत्न
जगभरात शास्त्रज्ञ या मशरूम शेतीवर संशोधन करत आहेत. भारतात डिरेक्टरेट ऑफ मशरूम रिसर्च (DMR), सोलन येथे गुच्ची मशरूमवर अनेक प्रयोग झाले आहेत. प्रयोगशाळेत कृत्रिम परिस्थितीत गुच्ची उगवण्यात काही प्रमाणात यश आले आहे, पण व्यावसायिक उत्पादन अद्याप शक्य झालेले नाही. शेर-ए-कश्मीर युनिव्हर्सिटी ऑफ अॅग्रिकल्चर सायन्सेस अँड टेक्नॉलॉजी (SKUAST) मध्ये स्थानिक पातळीवर गुच्ची गोळा करून जास्तीत जास्त उत्पन्न शेतकऱ्यांना मिळावे यासाठी प्रशिक्षण दिले जाते. गुच्ची मशरूम लागवड विकसित करण्यासाठी चालू असलेले संशोधन भविष्यात या मौल्यवान मशरूमची उपलब्धता वाढवू शकते.
भारतात गुच्ची मशरूमच्या व्यावसायिक संधी
जरी लागवड कठीण असली तरी सुकवून विकण्याच्या व्यवसायात चांगला नफा होतो. हिमाचल व काश्मीरमध्ये गावकरी गुच्ची गोळा करून वर्षभरासाठी लाखोंची कमाई करतात. एक किलो मशरूम गोळा करण्यासाठी १०-१२ दिवस जंगलात मेहनत घ्यावी लागते. भारतातून दरवर्षी हजारो टन मशरूम परदेशात निर्यात केली जाते. यामुळे स्थानिक समुदायाला आर्थिक फायदा होतो आणि रोजगार निर्माण होतो. गुच्ची मशरूम लागवड विकसित झाल्यास हे आर्थिक फायदे अनेक पटीने वाढू शकतात.
या प्रकारच्या मशरूमची साठवण आणि विक्री प्रक्रिया
गोळा केलेल्या मशरूमवरील माती, धूळ व कोळी-किडे काढले जातात. पाण्यात धुण्याऐवजी कोरड्या कापडाने किंवा ब्रशने स्वच्छ केले जाते, कारण पाणी लागल्यास ती कुजते. मशरूम उन्हात पसरून ठेवली जाते आणि दिवसाला ६-७ तास सरळ सूर्यप्रकाशात वाळवल्यास ती १०-१५ दिवसांत पूर्ण कोरडी होते. वाळवलेली मशरूम हवाबंद डब्यात किंवा व्हॅक्युम पॅक करून ठेवली जाते. कोरड्या, थंड ठिकाणी साठवल्यास ती १-२ वर्षे खराब न होता टिकते. मशरूम लागवड नसतानाही योग्य साठवणुकीमुळे ती दीर्घकाळ वापरता येते.
महाराष्ट्रात गुच्ची मशरूमच्या लागवडीची शक्यता
महाराष्ट्रातील हवामान या मशरूमसाठी अनुकूल नाही. हे मशरूम थंड व ओलसर हवामानात (१०°C ते २०°C) चांगली वाढते, तर महाराष्ट्रात हवामान तुलनेने उष्ण आहे (२५°C – ४०°C). त्यामुळे नैसर्गिकरित्या गुच्ची मशरूम उगवणे जवळजवळ अशक्य आहे. कृत्रिम लागवडीसाठी कूलिंग चेंबर / कंट्रोल्ड क्लायमेट ग्रीनहाऊस उभारावे लागेल, ज्यासाठी प्रचंड गुंतवणूक लागते. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांनी इतर सहज लागवड होणाऱ्या मशरूम प्रकारांकडे लक्ष द्यावे. ही मशरूम लागवड महाराष्ट्रात शक्य करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात तांत्रिक आणि आर्थिक गुंतवणूक आवश्यक आहे.
भविष्यात या मशरूम लागवडीची संभावना
जर भारतातील संशोधकांनी पूर्णपणे कृत्रिम लागवडीचे तंत्र विकसित केले तर शेतकऱ्यांना प्रचंड संधी मिळू शकते. एका किलोसाठी २५,००० ते १ लाख रुपये किंमत मिळणारा हा उत्पादन, भारतातच मोठ्या प्रमाणावर तयार झाला तर शेतकऱ्यांचे उत्पन्न अनेक पटींनी वाढेल. त्याचबरोबर निर्यात व्यवसायात भारताचा दबदबा निर्माण होऊ शकतो. सध्या अनेक संशोधन केंद्रे या दिशेने प्रयत्न करत आहेत. मशरूम लागवड तंत्रज्ञानातील यश भविष्यात शेतीक्षेत्रात क्रांती घडवून आणू शकते.
निष्कर्ष
मोदी खातात ती मशरूम म्हणजे साधी बटन मशरूम नसून दुर्मिळ गुच्ची जातीची आहे. तिचे पोषणमूल्य, औषधी गुणधर्म आणि चव अप्रतिम असल्याने ती जगभरात प्रसिद्ध आहे. पण लागवड करण्यापेक्षा ही नैसर्गिकरित्या मिळणारीच असल्याने तिची किंमत प्रचंड आहे. भविष्यात संशोधनाद्वारे कृत्रिम मशरूम लागवड शक्य झाली तर भारतीय शेतकऱ्यांसाठी ही एक मोठी क्रांती ठरू शकते. सध्या, हिमालयीन भागातील लोक जंगलातून गोळा करणे, नीट वाळवणे आणि साठवणूक केल्यास ती सोन्यासारखी किंमत देते. ही मशरूम लागवड यशस्वी झाल्यास हा मौल्यवान खाद्यपदार्थ सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचू शकेल.