पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण जे देतील उच्च उत्पादन

महाराष्ट्रातील शेतकरी, विशेषतः विदर्भ आणि मराठवाड्यातील, जेव्हा उच्च उत्पादनक्षम, रोगप्रतिरोधक सोयाबीनच्या बियाण्यांचा शोध घेत असतात, तेव्हा **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** (Punjabrao Deshmukh Krishi Vidyapeeth Soybean Varieties) नेहमीच प्राधान्याच्या यादीत असतात. अकोला येथील हे प्रतिष्ठित कृषी विद्यापीठ दशकांपासून सोयाबीनच्या संशोधनात अग्रगण्य आहे आणि त्यांनी विकसित केलेल्या अनेक उत्कृष्ट प्रजाती शेतकऱ्यांच्या जीवनात खरी क्रांती घडवून आणल्या आहेत. ही **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** केवळ उंच उत्पादन देणारीच नाहीत, तर विविध जलवायू परिस्थिती, मातीचे प्रकार आणि प्रादेशिक आव्हानांना तोंड देण्यासाठीही बनवलेली आहेत.

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण: PDKV Amba**

PDKV Amba हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी क्रांतिकारी ठरले आहे. हे वाण २०१९ मध्ये राष्ट्रीय स्तरावर मान्यताप्राप्त झाले असून त्याची मुख्य वैशिष्ट्ये म्हणजे अभूतपूर्व उत्पादनक्षमता (सरासरी २,१००-२,३०० किग्रॅ/हेक्टर) आणि रोगप्रतिकारक शक्ती. पारंपारिक वाणांपेक्षा १५-२०% जास्त उत्पन्न देणारा PDKV Amba येलो मोझेक व्हायरस (YMV) आणि फॉस्फरसमानित किडीसारख्या प्रमुख शत्रूंवर मजबूत प्रतिबंध करतो. त्याच्या लवकर पिकण्याच्या गुणधर्मामुळे (इतरांपेक्षा ५-७ दिवस आधी कापणी) शेतकरी रबी हंगामासाठी अधिक वेळ मिळवतात. जमिनीच्या आरोग्याच्या दृष्टीनेही हे वाण महत्त्वाचे आहे – नायट्रोजन स्थिरीकरणाद्वारे ते मातीतील पोषकतत्त्वे वाढवते, ज्यामुळे पुढील पिकांचा खतखर्च १८-२०% कमी होतो. विदर्भातील ५०,०००+ हेक्टरवर याची लागवड सिद्ध करते की हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** शाश्वत उत्पादनाचा आधारस्तंभ बनले आहे.

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण: PDKV Purva**

दुष्काळग्रस्त भागांसाठी विकसित PDKV Purva हे दुसरे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** असून त्याने मराठवाड्यासारख्या कमी पर्जन्याच्या प्रदेशांमध्ये क्रांती घडवली आहे. कर्नाटक, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्रातील ३ वर्षांच्या संशोधनानंतर २०२० मध्ये हे वाण राष्ट्रीय पातळीवर नोंदवले गेले. त्याची प्राथमिक शक्ती म्हणजे दुष्काळसहिष्णुता – फक्त ४५० मिमी पाऊस असतानाही ते ७५-८०% उत्पादनक्षमता राखते. अल्कलीय जमिनीत (pH ८.५ पर्यंत) वाढण्याची क्षमता, उत्तर भारतातील थंड हवामानाशी सहनशीलता आणि उच्च दर्जाचे बियाणे (१९% प्रोटीन, २१% तेल) या गुणांमुळे ते बहुप्रदेशीय उपयुक्तता सिद्ध करते. शिवाय, पिकाच्या १०५-११० दिवसांच्या अवधीमुळे शेतकरी पुढील गहू पिकासाठी वेळ काढू शकतात. सध्या महाराष्ट्रात ३५% सोयाबीन क्षेत्रात PDKV Purva ची लागवड होत असल्याने, हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** अन्नसुरक्षेसाठी अत्यावश्यक ठरले आहे.

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण: TAMS-38**

TAMS-38 हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** विविध पर्यावरणीय आव्हानांना तोंड देण्यासाठी डिझाइन केले गेले आहे. अखिल भारतीय समन्वित सोयाबीन संशोधन प्रकल्पाखाली ८ वर्षांच्या संशोधनानंतर विकसित झालेले हे वाण, मध्यम वाढीच्या कालावधीमुळे (९५-१०० दिवस) दुहेरी पिक पद्धतीसाठी आदर्श आहे. हलक्या (वाळूच्या), मध्यम (काळ्या) आणि जड (चिकणमाती) मातीत सातत्याने १,८००-१,९५० किग्रॅ/हेक्टर उत्पन्न देते. त्याची संसाधन कार्यक्षमता विशेषतः ग्रामीण भागात उपयुक्त ठरते – कमी पाण्याची आवश्यकता (३-४ सिंचनांवर पुरे) आणि नायट्रोजनची कमी मागणी यामुळे लहान शेतकऱ्यांचा खर्च ३०% कमी होतो. कॉलर रॉट आणि बॅक्टेरियल पस्ट्युल सारख्या रोगांविरुद्धची सहनशीलता यात भर घालते. विद्यापीठाच्या मते, TAMS-38 हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** संसाधन-कमी शेतीचे समाधान आहे.

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण: TAMS-98-21**

TAMS-98-21 हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** मातीच्या आरोग्याशी समन्वयित उत्पादनाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. २००१ मध्ये विकसित झालेल्या या वाणाची विशेषता म्हणजे मातीच्या विविध प्रकारांशी असलेली सुसंवादीता. हलक्या व जड मातीत सातत्याने १,८८०-१,९०० किग्रॅ/हेक्टर उत्पन्न देण्याची क्षमता त्याला विशिष्ट बनवते. याशिवाय, ते मुळदाग (रूट रॉट) आणि मुळदेगडबोथडी (कॉलर रॉट) सारख्या मृदाजन्य रोगांविरुद्ध उच्च प्रतिकारशक्ती दर्शवते. जमिनीच्या संवर्धनासाठीचे त्याचे योगदान उल्लेखनीय आहे – जलधारण क्षमता १५-२०% वाढवून ते पाण्याचा ताण कमी करते. ११०-११५ दिवसांच्या पिकाच्या कालावधीमुळे शेतकरी पेराफेर सहजपणे करू शकतात. विदर्भातील २ लाख हेक्टरावर याची यशस्वी लागवड सिद्ध करते की हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** शाश्वततेचे प्रतीक आहे.

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण: PDKV Yellow Gold (AMS-1001)**

PDKV Yellow Gold हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** अणुजनन (गॅमा किरणोपचार) तंत्रज्ञानातून निर्माण करण्यात आलेले भविष्यातील पिढीचे बियाणे आहे. ICAR-भारतीय बियाणा प्रणालीकडून IC 626343 या राष्ट्रीय ओळखीचा मानक मिळालेले हे वाण त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण पिवळ्या-सोनेरी बियाण्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. येलो मोझेक व्हायरस (YMV) आणि थेकडे रोगाविरुद्धच्या अभेद्य प्रतिकारशक्तीमुळे कीटकनाशकावरील अवलंबित्व ४०% कमी होते. पोषणाच्या दृष्टीने हे वाण अग्रगण्य आहे – ४२% प्रोटीन आणि २३% तेलाच्या प्रमाणासह ते तेल निर्मिती आणि सोया दुधाच्या उद्योगासाठी आदर्श कच्चा माल आहे. पिकाचा कालावधी १००-१०५ दिवस असून प्रति हेक्टर २.५-२.८ टन उत्पादनक्षमता त्याच्या व्यावसायिक शक्यतांवर प्रकाश टाकते. **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे हे सोयाबीन वाण** जैविक शेतीसाठीचा पर्याय म्हणूनही विकसित केले आहे.

**शाश्वततेचा पाया: सोयाबीन वाणांचा सामूहिक प्रभाव**

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** (Amba, Purva, TAMS-38, TAMS-98-21, Yellow Gold) यांनी महाराष्ट्रातील शेतीचे अर्थकारण पुनर्निर्माण केले आहे. या वाणांमुळे राज्यातील सोयाबीन उत्पादन १२ वर्षांत २७ लाख टनवर पोहोचले असून शेतकऱ्यांचे सरासरी उत्पन्न ६८% वाढले आहे. त्यांच्या रोगप्रतिकारक क्षमतेमुळे उत्पादनाचा तोटा ७०% कमी झाला आहे. शिवाय, नायट्रोजन स्थिरीकरणाद्वारे प्रति हेक्टर ८०-१०० किग्रॅ रासायनिक खतांची बचत होते, जी पर्यावरणास अनुकूल आहे. शेतकऱ्यांनी या वाणांचा पूर्ण लाभ घेण्यासाठी स्थानिक कृषी प्रसार केंद्रांच्या मार्गदर्शनानुसार जमिनीच्या प्रकारानुसार योग्य वाण निवडावे, आणि विद्यापीठाच्या कृषी तंत्रज्ञान केंद्रांद्वारे नियमित तपासणी करावी. ही **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** केवळ उच्च उत्पन्नाची हमी देत नाहीत, तर पिढ्यान्पिढ्यांसाठी शेतीची शाश्वतता टिकवण्याची गुरुकिल्ली आहेत.

वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठाच्या काही सोयाबीन वाणांची माहिती

पीकेव्ही १: पायाभूत पण अजूनही अव्वल

**परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** मधील एक अगदी पहिली आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाची प्रजाती म्हणजे पीकेव्ही १ (PKV 1). जरी ती जुनी प्रजाती असली तरी, तिची स्थिरता, मध्यम उंची (सुमारे ४५-५० सेमी) आणि विदर्भाच्या परिस्थितीशी उत्तम जुळवून घेण्याची क्षमता ही कारणे आहेत की ती आजही अनेक शेतकऱ्यांच्या आवडीची आहे. हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** सुमारे १००-११० दिवसांत पिकते आणि मध्यम पिकवठा देते. ते पिवळ्या मोझेक विषाणू (Yellow Mosaic Virus – YMV) सारख्या सामान्य रोगांपासून मध्यम प्रतिरोधकता दर्शवते. ज्या शेतकऱ्यांना फारशी गुंतागुंत नसलेले, विश्वासार्ह बियाणे हवे असते, त्यांच्यासाठी पीकेव्ही १ हा नेहमीचा पर्याय बनून राहिला आहे.

पीकेव्ही ११३५: उच्च उत्पादनाचा चॅम्पियन

उत्पादन वाढवण्याच्या ध्यासातून निर्माण झालेले **परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** म्हणजे पीकेव्ही ११३५ (PKV 1135). ही प्रजाती आधुनिक शेतीच्या गरजा लक्षात घेऊन विकसित करण्यात आली आहे. सरासरी ११०-११५ दिवसांच्या पिकवीच्या कालावधीची ही प्रजाती जबरदस्त उत्पादनक्षमता (सरासरी २५-३० क्विंटल प्रति हेक्टर, चांगल्या व्यवस्थापनाखाली आणखी जास्त) दर्शवते. हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** पिवळ्या मोझेक विषाणू (YMV) आणि तणाचा रोग (Charcoal Rot) यांसारख्या महत्त्वाच्या रोगांविरुद्ध चांगली प्रतिरोधकता दाखवते. त्याच्या जोरदार वाढीमुळे तणांचा त्रास कमी होतो. मध्यम ते उंच (७०-८० सेमी) झाडाची रचना, मोठी पिवळसर तपकिरी फुले आणि चांगले दाणे यामुळे ही प्रजाती अनेक प्रगत शेतकऱ्यांची पहिली निवड बनली आहे.

पीकेव्ही १३१०: प्रथिनांचा ठेवा

सोयाबीनचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातील उच्च दर्जाचे प्रथिने. **परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** मधील पीकेव्ही १३१० (PKV 1310) ही प्रजाती या बाबतीत विशेष उल्लेखनीय आहे. ही सुमारे १०५-११० दिवसांत पिकणारी मध्यम उंचीची (५०-६० सेमी) प्रजाती आहे. तिचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे अत्यंत उच्च प्रथिनांचे प्रमाण (सुमारे ४१-४२%) आणि चांगले तेलाचे प्रमाण (सुमारे २०%). ही गुणवत्ता तिला सोयाबीन मिल्स, टोफू, सोया दुध इत्यादी प्रक्रियित अन्न उद्योगासाठी अत्यंत आकर्षक बनवते. हे **परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** पिवळ्या मोझेक विषाणू (YMV) आणि पानगळीच्या रोगाला (Defoliators) चांगला प्रतिकार दर्शवते. ज्यांना केवळ उत्पादन नव्हे तर उच्च गुणवत्तेच्या दाण्यांवर भर द्यायचा आहे, त्यांच्यासाठी पीकेव्ही १३१० हा उत्तम पर्याय आहे.

पीकेव्ही १२८१: दुष्काळाशी झुंजणारा योद्धा

महाराष्ट्रातील अनिश्चित पर्जन्य आणि दुष्काळाच्या परिस्थितीत, जलसांधारण क्षमता असलेली **परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** ही खरी गरज बनली आहे. पीकेव्ही १२८१ (PKV 1281) ही अशीच एक उल्लेखनीय प्रजाती आहे. ही मध्यम उंचीची (सुमारे ५०-६० सेमी), सरासरी १०५-११० दिवसात पिकणारी प्रजाती आहे. तिची सर्वात मोठी ताकद म्हणजे दुष्काळ सहनशीलता (Drought Tolerance). पाण्याचा ताण सहन करण्याची तिची क्षमता हे विशेषतः कमी पाऊस पडणाऱ्या भागातील किंवा पावसाच्या वेळच्या चुकीमुळे त्रस्त झालेल्या शेतकऱ्यांसाठी खूप मोठे वरदान आहे. हे **परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** पिवळ्या मोझेक विषाणूला (YMV) प्रतिरोधक असून मध्यम पिकवठा देते. जलवायू परिवर्तनाच्या युगात पीकेव्ही १२८१ सारख्या प्रजातीचे महत्त्व अधोरेखित होत आहे.

पीकेव्ही १४७०: नवीनतम तंत्रज्ञानाचा वारसदार

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** मधील सर्वात अलीकडील आणि आशादायक प्रजातींपैकी एक म्हणजे पीकेव्ही १४७० (PKV 1470). ही प्रजाती संशोधनाच्या सर्वात नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करून विकसित करण्यात आली आहे. ही सरासरी ११०-११५ दिवसांत पिकणारी, उंच वाढणारी (७०-८० सेमी) प्रजाती आहे. तिच्या उच्च उत्पादन क्षमतेव्यतिरिक्त, ती पिवळ्या मोझेक विषाणू (YMV), तणाचा रोग (Charcoal Rot) आणि काही कीटकांविरुद्ध उत्कृष्ट प्रतिकार शक्ती दर्शवते. हे **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** चांगल्या गुणवत्तेचे दाणे (मोठा आकार, चांगला रंग) देते. तिची विस्तृत जुळवणूक क्षमता आणि विविध परिस्थितीत स्थिर कामगिरी हे तिचे आणखी वैशिष्ट्य आहे. पीकेव्ही १४७० हे भविष्यातील उच्च उत्पादन आणि टिकाऊपणाचे प्रतीक म्हणून उदयास येत आहे.

योग्य वाण निवड: शेतकऱ्यांचे धोरण

**परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** चांगले असले तरी योग्य प्रजातीची निवड ही स्थानिक परिस्थितीवर अवलंबून असते. शेतकऱ्यांनी या निवडीत खालील घटक विचारात घेतले पाहिजेत:

1. **पर्जन्य आणि पाणीपुरवठा:** ज्या भागात पाऊस अनियमित किंवा कमी पडतो, तेथे पीकेव्ही १२८१ सारखी दुष्काळ सहनशील प्रजाती अधिक योग्य. सिंचनाची सोय असल्यास पीकेव्ही ११३५ किंवा पीकेव्ही १४७० निवडता येते.
2. **जमीनचा प्रकार:** सर्व **पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** चांगल्या निचऱ्याच्या काळ्या मातीत (मृद) चांगली वाढ करतात. काही प्रजाती मध्यम काळ्या मातीतही सुधारित कामगिरी दर्शवू शकतात.
3. **पिकवीचा कालावधी:** ज्या भागात पावसाचा कालावधी कमी आहे किंवा पुढच्या रब्बी पिकासाठी वेळ हवा आहे, तेथे पीकेव्ही १ किंवा पीकेव्ही १३१० सारख्या लवकर पिकणाऱ्या प्रजाती फायद्याच्या ठरतात.
4. **रोग दबाव:** ज्या भागात विशिष्ट रोग (जसे की YMV) जास्त प्रमाणात असतात, तेथे त्या रोगाला प्रतिरोधक असलेल्या प्रजाती (जसे की पीकेव्ही ११३५, पीकेव्ही १४७०) निवडणे गंभीर आहे.
5. **बाजारातील मागणी:** जर उच्च प्रथिनांची किंमत मिळत असेल किंवा विशिष्ट उद्योगासाठी विक्री करायची असेल, तर पीकेव्ही १३१० सारखी प्रजाती फायदेशीर ठरू शकते.

शिफारसीत आणि संशोधनाची भविष्यातील दिशा

पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला, हे सोयाबीन संशोधनाचे एक महत्त्वाचे केंद्र म्हणून कार्यरत राहून, **परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** च्या सुधारणेवर सातत्याने काम करत आहे. विद्यापीठाचे संशोधक सध्याही अशा नवीन प्रजातींवर काम करत आहेत ज्या:
* आणखी जास्त उत्पादनक्षम असतील.
* जास्त तापमान आणि पाण्याच्या ताणाला तोंड देण्याची क्षमता (क्लायमेट रेझिलिअन्स) वाढवतील.
* सोयाबीनच्या अधिकाधिक रोग आणि कीटकांविरुद्ध प्रतिकारशक्ती वाढवतील.
* विशिष्ट औद्योगिक गरजा (अजूनही जास्त प्रथिने, विशिष्ट प्रकारचे तेल, इ.) पूर्ण करतील.
* यांत्रिक कापणीसाठी (मेकॅनिकल हार्वेस्टिंग) अधिक अनुकूल असतील.

निष्कर्ष: शेतकऱ्यांच्या विश्वासाचे प्रतीक

**पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** हे केवळ बियाणे नसून, वर्षानुवर्षे चाललेल्या कष्टाच्या संशोधनाचे, शेतकऱ्यांच्या गरजा समजून घेण्याच्या प्रयत्नांचे आणि महाराष्ट्राच्या शेतीला स्थैर्य आणण्याच्या मिशनचे प्रतीक आहेत. पीकेव्ही १, पीकेव्ही ११३५, पीकेव्ही १३१०, पीकेव्ही १२८१ आणि पीकेव्ही १४७० यांसारख्या प्रजाती विविध आव्हाने आणि आवडींना भाग घालण्यासाठी उपलब्ध आहेत. योग्य प्रजातीची निवड, चांगले शेती व्यवस्थापन आणि विद्यापीठाकडून मिळणारी शास्त्रोक्त माहिती यांच्या मेळाच्या जोरावरच शेतकरी **परभणी कृषी विद्यापीठाचे सोयाबीन वाण** च्या मदतीने सोयाबीन पिकाचे भरभराटीचे उत्पादन घेऊ शकतो. भविष्यातील नवीन आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ करण्यासाठी या विद्यापीठाचे संशोधन सातत्याने नवीन दिशा दाखवत राहील.