भारतीय शेतीत पिढ्यान्पिढ्या चालत आलेल्या पारंपरिक पद्धती आता आधुनिक शास्त्राच्या प्रकाशात नव्या स्वरूपात झळकत आहेत. अशाच एका अत्यंत उपयुक्त पण कमी ओळखल्या गेलेल्या पद्धतीचे नाव आहे सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत. ही केवळ पेरणीची पद्धत नसून, संसाधनांच्या कार्यक्षम वापराचे, उत्पादनवाढीचे आणि शाश्वततेचे एक सूत्र आहे. सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत ही पूर्वीपासून अस्तित्वात असली तरी, तिचे वैज्ञानिक फायदे आता स्पष्ट होत आहेत, तिला नवीन ओळख मिळत आहे.
जोडओळ पद्धतीचे मूळ तत्त्व आणि फायदे
सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत ही सामान्य एकल ओळ पेरणीपेक्षा मूलभूतपणे वेगळी आहे. यात दोन सोयाबिनच्या ओळी जवळजवळ (साधारणपणे ६ ते ९ इंच अंतरावर) पेरल्या जातात आणि नंतर एक मोठी जागा (१८ ते २४ इंच) सोडली जाते. ही रचना अनेक प्रकारचे फायदे निर्माण करते. पारंपरिक पद्धतीच्या तुलनेत सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत पिकाला चांगल्या प्रकारे सूर्यप्रकाश मिळण्यास मदत करते, कारण झाडे एकमेकांना गच्च भरून काढत नाहीत. हे अधिक उत्तम प्रकाशसंश्लेषणास चालना देतो. तसेच, हवेचा वायफळ अधिक चांगल्या प्रकारे वाहू शकतो, ज्यामुळे आर्द्रता कमी होते आणि फंगसजन्य आजारांचा धोका कमी होतो. या पद्धतीचा सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे पाण्याची बचत. जोडओळीतील जवळची झाडे मातीतील ओलावा अधिक कार्यक्षमतेने वापरतात आणि सोडलेल्या जागेमुळे पाऊस किंवा सिंचनाचे पाणी थेट मातीत शोषले जाऊ शकते, कमी प्रमाणात बाष्पीभवन होते. अशा प्रकारे सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत ही कोरडवाहू शेतीसाठीही उत्तम पर्याय ठरू शकते.
योग्य जमीन तयारी आणि हवामानी अटी
सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत यशस्वीपणे अंमलात आणण्यासाठी योग्य जमीन तयारी आणि हवामानी परिस्थिती समजून घेणे आवश्यक आहे. सोयाबिनसाठी चांगल्या निचऱ्याची, वालुकामय चिकणमाती ते चिकणमाती जमीन उत्तम मानली जाते. जमिनीची पीएच मूल्ये ६.० ते ७.५ दरम्यान असावीत. पेरणीपूर्वी खोल नांगरणी करून जमीन भरभक्कम करणे, मातीचे कण बारीक करणे आणि समतल करणे महत्त्वाचे आहे, ज्यामुळे पेरणीच्या वेळी बियांची समान खोली राखता येईल. हवामानाच्या दृष्टीने सोयाबिनला उबदार तापमान (२५-३५°से) आणि चांगल्या प्रमाणात सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता असते. पेरणीची वेळ (साधारणपणे जून-जुलै किंवा ऑक्टोबर-नोव्हेंबर) ही पर्जन्यप्रमाण किंवा सिंचनाची सोय यावर अवलंबून असते. सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत विशेषतः अशा भागात फायदेशीर ठरते जेथे वर्षभरातील पर्जन्य किंवा सिंचनाचे पाणी मर्यादित असते.
पेरणीची तंत्रे आणि व्यवस्थापन
सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत अंमलात आणण्यासाठी विशिष्ट प्रकारच्या पेरणीच्या यंत्रांची (सीड ड्रिल) आवश्यकता असते ज्यामध्ये जोडओळ पेरण्याची सोय असेल. अनेक आधुनिक पावर टिलर्स किंवा ट्रॅक्टरमधून चालणाऱ्या मल्टीक्रॉप ड्रिल्समध्ये ही व्यवस्था उपलब्ध असते. पेरणीचे अंतर (जोडओळीतील ओळींमधील अंतर आणि जोडओळींमधील अंतर) हे सोयाबिनच्या जातीवर (उंच, पसरटपणा) आणि जमिनीच्या सुपीकतेवर अवलंबून बदलू शकते. साधारणतः, प्रत्येक जोडओळीतील दोन ओळी ६-९ इंच अंतरावर असतात आणि जोडओळींमधील अंतर १८-२४ इंच असते. बियांची खोली साधारण १.५ ते २ इंच आणि प्रति ठिकाण बियांची संख्या (२-३) याकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे. पेरणीनंतर वेळेवर ओलावा टिकून राहील यासाठी जमीन दाबणे (प्रेशर) महत्त्वाचे आहे. सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत यशस्वी होण्यासाठी पेरणीच्या वेळी जमिनीत पुरेसा ओलावा असणे अत्यावश्यक आहे.
खतव्यवस्थापन आणि तणनियंत्रण
जोडओळ पद्धतीमुळे खतव्यवस्थापनातही बदल होतो. जोडओळीत बियांची घनता जास्त असल्याने, त्या भागात खतांचा (विशेषतः फॉस्फरस आणि पोटॅश) चांगला वापर होतो. खतांची पूर्वतयारी करताना (बेसल डोस) त्याची नेमकी वाटणी करणे महत्त्वाचे आहे. नत्र (नायट्रोजन) खताचा वापर सावधगिरीने करावा लागतो, कारण सोयाबिनला स्वतःच्या मुळांद्वारे वातावरणातील नत्र निर्माण करण्याची क्षमता असते. तणांचे व्यवस्थापन हे सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत अंमलात आणणाऱ्या शेतकऱ्यांसमोरील एक आव्हान असू शकते. सोडलेल्या जागेमध्ये तण वाढण्याची शक्यता असते. यावर मात करण्यासाठी वेळेवर निराई करणे (हाताने किंवा यंत्राने) किंवा योग्य तणनाशकांचा (हर्बिसाइड्स) वापर करणे आवश्यक आहे. सोयाबिनच्या पानांच्या छत्र्याने जोडओळीतील जागा लवकर भरून जाते, ज्यामुळे तेथे तण वाढण्याची शक्यता कमी होते. सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत यशस्वी होण्यासाठी सुरुवातीच्या टप्प्यात तण नियंत्रण अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
सिंचन व्यवस्थापनाची कार्यक्षमता
सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत हिचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे पाण्याचा अधिक कार्यक्षम वापर. सोडलेल्या जागेमुळे सिंचनाचे पाणी थेट जमिनीत घुसते आणि मुळांपर्यंत पोहोचते, ज्याचा फायदा जोडओळीतील दोन्ही ओळींमधील झाडांना मिळतो. बाष्पीभवनामुळे होणारी पाण्याची हानी लक्षणीयरीत्या कमी होते. ड्रिप सिंचन सारख्या पाण्याची बचत करणाऱ्या पद्धतींसोबत जोडओळ पद्धत अजूनही परिणामकारक ठरू शकते. कमी पाण्यात अधिक क्षेत्र सिंचित करता येते. पावसाचे पाणी सोडलेल्या जागेत चांगल्या प्रकारे शोषले जाते, ज्यामुळे ओलावा जास्त काळ टिकून राहतो. अशा प्रकारे, सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत पाण्याच्या टंचाईचा सामना करणाऱ्या भागातील शेतकऱ्यांसाठी एक वरदान ठरू शकते.
उत्पादनातील वाढ आणि गुणवत्ता
अनेक संशोधन आणि शेतकऱ्यांच्या प्रत्यक्ष अनुभवांतून असे दिसून आले आहे की सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत ही पारंपरिक पद्धतीपेक्षा उत्पादनात १५% ते ३०% पर्यंत वाढ करू शकते. याची मुख्य कारणे म्हणजे चांगली प्रकाशमानता, हवेचा चांगला वायफळ, रोग-कीटकांचा कमी त्रास आणि पाण्याचा व पोषकद्रव्यांचा अधिक कार्यक्षम वापर. चांगल्या प्रकाशमानतेमुळे फुलांची आणि शेंड्यांची संख्या वाढते. झाडे अधिक सुदृढ वाढतात आणि त्यांची मुळे खोलवर जाऊ शकतात, ज्यामुळे दुष्काळाच्या परिस्थितीतही तणाव सहन करण्याची क्षमता वाढते. फळे/शेंडे मोठे आणि चांगल्या गुणवत्तेचे असतात. अशाप्रकारे, सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत केवळ उत्पादनाचे प्रमाणच वाढवत नाही तर त्याची गुणवत्ताही सुधारते.
शाश्वत शेतीशी एकीकरण
जागतिक पातळीवर शाश्वत शेतीच्या तत्त्वांकडे वाढता कल असताना, सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत ही अनेक बाबतीत या तत्त्वांची पूर्तता करते. ही पद्धत पाणी वाचवते, ज्यामुळे पाण्याच्या संसाधनांवरचा ताण कमी होतो. मातीचे संवर्धन करते, कारण झाडांच्या मुळांचा जाळीदार आवाजामुळे मातीची धूप होण्याचे प्रमाण कमी होते. पोषकद्रव्यांचा कार्यक्षम वापर केल्याने भूजल प्रदूषणाचा धोका कमी होतो. कीटकनाशकांचा वापर कमी करण्यास मदत होते. ही पद्धत जैवविविधतेला प्रोत्साहन देऊ शकते. म्हणूनच, सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत ही केवळ उत्पन्न वाढविणारी पद्धत नसून, पर्यावरणाशी मैत्री करणारी, भविष्यासाठी टिकाऊ शेतीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
आव्हाने आणि भविष्यातील संधी
अर्थात, सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत अंमलात आणण्यास काही आव्हानेही आहेत. यासाठी विशिष्ट प्रकारच्या पेरणी यंत्रांची आवश्यकता असू शकते, जी सर्व शेतकऱ्यांकडे नसतील. सोडलेल्या जागेत तणांचे व्यवस्थापन हे कौशल्याचे काम आहे. योग्य अंतर आणि बियांची घनता निवडणे हे प्रादेशिक परिस्थितीनुसार बदलू शकते आणि प्रयोगांची आवश्यकता असू शकते. मात्र, ही आव्हाने पेलण्याचे मार्गही उपलब्ध आहेत. शासकीय अनुदाने, शेतीतंत्रज्ञानाचा प्रसार आणि प्रगत शेतकऱ्यांचे अनुभव यामुळे या पद्धतीचा स्वीकार वाढत आहे. सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत आधुनिक शास्त्रीय संशोधनासोबत एकत्रित केल्यास भारतीय सोयाबिन उत्पादनाच्या भवितव्यासाठी खूप मोठी संधी निर्माण होऊ शकते.
निष्कर्ष: जुन्यातील नवा शोध
सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत ही केवळ एक पेरणीची पद्धत नसून, शाश्वत आणि नफ्याच्या शेतीचा एक दृष्टिकोन आहे. ही पद्धत जुन्या ज्ञानाचे आधुनिक शास्त्राशी योग्य सांधे जोडते. कमी खर्चात, कमी पाण्यात आणि पर्यावरणाला कमी धोका पोहोचवता अधिक उत्पादन मिळविण्याची ही एक सुयोग्य पद्धत आहे. पाण्याची कमतरता, जमिनीची सुपीकता कमी होणे आणि हवामान बदलाचे आव्हाने यांच्याशी सामना करणाऱ्या आजच्या शेतकऱ्यांसाठी सोयाबिन पेरणीची जोडओळ पद्धत हे एक शक्तिशाली साधन बनू शकते. या पद्धतीचा व्यापक स्वीकार झाल्यास देशाच्या तेलबिया उत्पादनात आणि शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीत लक्षणीय सुधारणा होण्याची शक्यता आहे. ही केवळ एक पद्धत नसून, भविष्याच्या शेतीचा एक आशादायी मार्ग आहे.