**ग्राफ्टींग शेती: निसर्गाच्या सोबत नवीन शेतीची कला**
शेतकरी मित्रांनो आज आपण एका अशा नावीन्यपूर्ण शेती पद्धतीबद्दल जाणुन घेणार आहोत ज्यामध्ये एकाच झाडाला वेगवेगळी फळे येतात. ही एक आधुनिक शेती पद्धत असून अशाप्रकारच्या शेतीला ग्राफ्टींग शेती असे म्हणतात. चला तर जाणून घेऊया या आधुनिक शेतीची कार्यपद्धती नेमकी कशी असते याबाबत सविस्तर माहिती.
ग्राफ्टींग शेती म्हणजे नेमके काय?
ग्राफ्टींग ही एक पारंपारिक शेती तंत्रज्ञानाची आधुनिक शेती पद्धत आहे, ज्यामध्ये दोन वेगवेगळ्या वनस्पतींच्या भागांचे एकत्रीकरण करून उत्कृष्ट पिके घेण्यासाठी वापरले जाते. ही पद्धत विशेषतः फळझाडे, भाजीपाला, आणि फुलझाडांसाठी यशस्वीरित्या वापरली जाते. ग्राफ्टींग शेतीमध्ये, एका वनस्पतीची कलम (स्कायन) दुसऱ्या वनस्पतीच्या मूळव्यवस्थेशी (रूटस्टॉक) जोडली जाते, ज्यामुळे नवीन वनस्पतीत दोघांचे गुणधर्म दिसून येतात. ही पद्धत आज जगभरात लोकप्रिय होत आहे.
**ग्राफ्टींग शेतीचे फायदे**
१. **रोगप्रतिकारकता**: ग्राफ्टींग पद्धतीत रूटस्टॉकच्या रोगप्रतिकारक गुणधर्मामुळे पिके सुरक्षित राहतात.
२. **उत्पादनात वाढ**: यामुळे फळे आणि भाज्यांचे उत्पादन लक्षणीय वाढते.
३. **हवामान सहनशक्ती**: कठोर हवामानात सुद्धा ग्राफ्टींग शेतीतून पिके घेता येतात.
४. **जमिनीचा सदुपयोग**: एकाच जमिनीवर वेगवेगळ्या प्रकारच्या पिकांची लागवड शक्य होते.
५. **गुणवत्ता**: फळांचा आकार, रंग, आणि चव उत्तम होते.
**ग्राफ्टींग पद्धती**
ग्राफ्टींगसाठी अनेक पद्धती वापरल्या जातात, जसे की:
– **कलम करणे (व्हीनियर ग्राफ्टिंग)**: फळझाडांसाठी सर्वसाधारण.
– **क्लेफ्ट ग्राफ्टिंग**: जुने झाडांवर नवीन कलम जोडणे.
– **बडिंग**: कळीचे कलम वापरून.
या पद्धतींचा अभ्यास करून शेतकरी ग्राफ्टींग शेतीतून नफा मिळवू शकतात.
**जगातील ग्राफ्टींग शेती करणारे प्रमुख देश**
ग्राफ्टींग शेती ही जगभरातील अनेक देशांमध्ये व्यावसायिक पातळीवर केली जाते. काही प्रमुख देश आणि त्यांचे विशेषतः पिके:
१. **चीन**: संत्री, सफरचंद, आणि ड्रॅगन फ्रूट्ससाठी ग्राफ्टींग शेतीचा मोठ्या प्रमाणावर वापर.
२. **जपान**: द्राक्षे, पर्सिमन, आणि चेरी फळे यासाठी प्रसिद्ध.
३. **भारत**: आंबा, चिकू, आणि पेरू यांसारख्या फळझाडांसाठी ग्राफ्टींग शेतीचा प्रचलित वापर.
४. **अमेरिका**: द्राक्षाच्या मोनोकल्चर (वाइनरी) साठी कॅलिफोर्नियामध्ये हे तंत्र वापरले जाते.
५. **नेदरलँड्स**: टोमॅटो, काकडी, आणि फुलांच्या उत्पादनासाठी अत्याधुनिक ग्राफ्टींग शेती.
६. **ब्राझील**: कॉफीचे झाडे आणि केळीसाठी याचा उपयोग.
७. **स्पेन आणि इटली**: ऑलिव्ह आणि स्ट्रॉबेरी उत्पादनात ग्राफ्टींगची तंत्रे.
८. **इस्रायल**: कोरफड आणि डेट्ससाठी नवीन प्रयोग.
९. **मेक्सिको**: एवोकाडो उत्पादनात जगात अग्रगण्य.
१०. **ऑस्ट्रेलिया**: वाइन द्राक्षांसाठी ग्राफ्टींग शेतीचा वापर.
या देशांमध्ये ग्राफ्टींगच्या प्रगत तंत्रज्ञानामुळे त्यांना आंतरराष्ट्रीय बाजारात प्राधान्य मिळाले आहे.
ग्राफ्टिंग (रोपण तंत्र) ही एक महत्त्वाची शेती तंत्रज्ञान आहे, ज्यामध्ये एका वनस्पतीचा भाग (स्कायन) दुसऱ्या वनस्पतीच्या मूळभागाशी (रूटस्टॉक) जोडला जातो. हे तंत्र भारतासह जगभरात फलोत्पादन, फुलांच्या शेती आणि इतर बागायती पिकांसाठी वापरले जाते. यामुळे वनस्पतींची रोगप्रतिकारक क्षमता, उत्पादनक्षमता आणि जलवायूशी अनुकूलन वाढते. भारतात ग्राफ्टिंगचा वापर प्रामुख्याने फळझाडे (आंबा, संत्री, चिकू), भाजीपाला (टोमॅटो, वांगी), आणि फुलझाडांसाठी केला जातो.
**भारतात उपयुक्त ठरू शकणारे ग्राफ्टिंगचे प्रकार**</h2:
१. **क्लेफ्ट ग्राफ्टिंग**: रूटस्टॉकवर चीरा घालून त्यात स्कायन ठेवला जातो.
२. **व्हीनियर ग्राळ्फ्टिंग**: आंबा, लिची सारख्या फळझाडांसाठी वापरली जाते.
३. **बड ग्राफ्टिंग**: कळीचा वापर करून केली जाणारी साधी पद्धत.
४. **व्हिप अँड टंग ग्राफ्टिंग**: स्कायन आणि रूटस्टॉकचे तिरकस काप जोडले जातात.
**भारतात ग्राफ्टिंगचे महत्त्व**:
१. **रोग प्रतिरोधकता**: उदा., टोमॅटोच्या रोपांना बॅक्टेरियल विल्टपासून वाचवण्यासाठी ग्राफ्टिंग केली जाते.
२. **जलस्रोत कार्यक्षमता**: पाण्याची कमतरता असलेल्या भागात (उदा., महाराष्ट्र, राजस्थान) सुकामारी रूटस्टॉक वापरून झाडे लावली जातात.
३. **उत्पादन वाढ**: ग्राफ्टेड आंब्याच्या झाडांपासून ३-४ वर्षांत फळे मिळू लागतात, तर बियांपासून ८-१० वर्षे लागतात.
४. **जमिनीच्या परिस्थितीशी सुसंगतता**: खारट जमिनीत वाढणाऱ्या रूटस्टॉकवर फळझाडे वाढवली जातात.
**भारतातील प्रमुख उदाहरणे**:
– **आंबा**: महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश आणि आंध्रात ‘केसर’, ‘अल्फांसो’ स्कायनला स्थानिक रूटस्टॉकवर ग्राफ्ट करतात.
– **केळी**: तामिळनाडू आणि केरळमध्ये रोगप्रतिरोधक रूटस्टॉक वापरतात.
– **टोमॅटो**: पंजाब आणि कर्नाटकमध्ये ग्राफ्टेड रोपांमुळे उत्पादन ५०% ने वाढले आहे.
**आव्हाने**:
– **तंत्रज्ञानाचा अभाव**: लहान शेतकऱ्यांना ग्राफ्टिंगचे प्रशिक्षण मर्यादित.
– **खर्च**: ग्राफ्टेड रोपे निर्मितीचा प्रारंभिक खर्च जास्त.
– **जैवविविधतेवर परिणाम**: काही वेळा स्थानिक प्रजातींचा ह्रास होतो.
**सरकारी उपक्रम आणि भविष्य**:
– **राष्ट्रीय बागायती मिशन (NHM)**: ग्राफ्टिंग तंत्र शेतकऱ्यांना शिकविण्यासाठी प्रशिक्षण शिबिरे.
– **ICAR संस्था**: भारतीय कृषी संशोधन परिषदेने ‘क्लीन ग्राफ्टेड प्लांट्स’ तंत्र विकसित केले आहे.
– **तंत्रज्ञानाचा विकास**: टिश्यू कल्चर आणि ग्राफ्टिंग एकत्र करून रोगमुक्त रोपे तयार करणे.
ग्राफ्टिंग हे भारतीय शेतीत उत्पादन आणि टिकाऊपणा वाढवण्याचे शक्तिशाली साधन आहे. योग्य प्रशिक्षण, सब्सिडी आणि संशोधनाद्वारे लहान शेतकरी देखील या तंत्राचा लाभ घेऊ शकतात. विशेषतः बदलत्या हवामानासोबत सामना देण्यासाठी ग्राफ्टेड पिके महत्त्वाची भूमिका बजावतील.
**निष्कर्ष**
ग्राफ्टींग ही शाश्वत आणि नफ्याची शेतीची पद्धत म्हणून ओळखली जाते. जलवायूमान बदल आणि वाढत्या लोकसंख्येसाठी अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करण्यासाठी हे तंत्र महत्त्वाचे आहे. ग्राफ्टींगचा अवलंब करून शेतकऱ्यांना पर्यावरणास अनुकूल अशी उच्चगुणवत्तेची पिके मिळवता येतील. जगभरातील देशांनी या पद्धतीचा स्वीकार केल्यामुळे, आता ही तंत्रे भारतासारख्या देशांमध्ये सुद्धा रुजत आहेत.