महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात महत्त्वाकांक्षी पाटबंधारे प्रकल्पांपैकी एक असलेला वैनगंगा-नळगंगा नदीजोड प्रकल्प आता एका निर्णायक टप्प्यात पोहोचला आहे. राज्यातील पाणीसंपत्तीचे व्यवस्थापन करण्यासाठीच्या या मोठ्या उपक्रमाचा सर्वेक्षणाचा टप्पा यशस्वीरीत्या पूर्ण झाला असून, आता अन्वेषण, संकल्पना व अंदाजपत्रक तयार करण्याची कामे वेगाने सुरू झाली आहेत. हा प्रकल्प मुळात पावसाळ्यात वाहून जाणारे अतिरिक्त पाणी साठवून कोरड्या भागातील शेतीसाठी उपलब्ध करून देण्याच्या महत्त्वाकांक्षेचा भाग आहे. या संदर्भात, वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात पोहोचविणे हे प्रकल्पाचे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे. हे साध्य करण्यासाठी नागपूर जिल्ह्यातील गोसेखुर्द जलाशयातून पावसाळ्यात सुमारे ६२.५७ टीएमसी पाणी उचलले जाईल आणि ते जवळपास ३८८ किलोमीटर लांबीच्या जोड कालव्याद्वारे बुलढाणा जिल्ह्यातील नळगंगा प्रकल्पापर्यंत पोहोचवले जाईल. अशाप्रकारे, वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात वाहत जाऊन त्या क्षेत्रातील पाणी समस्या बदलण्याची क्षमता या प्रकल्पात दडलेली आहे.
प्रकल्पाची तांत्रिक रचना आणि नवीन तंत्रज्ञान
या विशाल प्रकल्पाच्या नियोजनासाठी आधुनिकतम तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात आला आहे. प्रकल्पाचे सविस्तर सर्वेक्षण आणि अन्वेषणाचे काम नागपूरस्थित सिएन्सीस टेक लिमिटेड या संस्थेकडे सोपवण्यात आले होते. या कंपनीने गेल्या महिन्यात हेलिकॉप्टरद्वारे हवाई सर्वेक्षण तसेच लिडार (LiDAR) तंत्रज्ञानाचा वापर करून क्षेत्राची अत्यंत अचूक मोजणी पूर्ण केली. लिडार तंत्रज्ञानामुळे जमिनीचे त्रिमितीय (3D) नकाशे तयार करणे शक्य झाले, ज्यामुळे प्रस्तावित धरणांची ठिकाणे, धरणरेषा, बुडीत क्षेत्र, तसेच संभाव्य लाभक्षेत्र यांचे निर्धारण अधिक सुलभ झाले. हे सर्व मार्ग वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात वाहवण्यासाठीच्या मार्गाचे नियोजन सोपे करतात. अकोला, वाशिम, बुलढाणा यासह आठ जिल्ह्यांत हे सर्वेक्षण झाले. या आधुनिक पद्धतींमुळे प्रकल्पाच्या अंमलबजावणीत होणारी अडचणी आधीच ओळखता येणे शक्य झाले आहे. अशा प्रकारे, तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात पोहोचविण्याची प्रक्रिया अधिक कार्यक्षम आणि अचूक बनली आहे.
धरणांचे जाळे आणि पाणीसाठा वाढ
वैनगंगा-नळगंगा प्रकल्प हा केवळ एक कालवा उभारण्यापुरता मर्यादित नाही, तर त्यासोबत एक व्यापक पाणीसाठा व्यवस्थापनाचा कार्यक्रमही आहे. या प्रकल्पाअंतर्गत एकूण ३२ नवीन धरणांची उभारणी आणि अस्तित्वातील १७ धरणांपैकी १० धरणांची उंची वाढविण्याचा प्रस्तावित आहे. या धरणांमुळे केवळ पावसाळ्यातील अतिरिक्त पाणी साठवले जाणार नाही, तर भूजल पातळीवर सकारात्मक प्रभाव देखील पडेल. ही धरणे आणि कालव्याची रचना अशी आहे की शेवटी वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात येऊन पोहोचेल. नवीन धरणे बांधल्याने आणि जुनी धरणे उंचावल्याने एकूण पाणीसाठा क्षमता मोठ्या प्रमाणात वाढेल, जी विशेषतः कोरड्या हंगामात शेतीसाठी अमूल्य ठरेल. हा पाण्याचा साठा केवळ सिंचनासाठीच नव्हे तर पिण्याच्या पाण्याच्या गरजांसाठी देखील वापरला जाऊ शकतो. अशाप्रकारे, वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात साठवले जाणारे पाणी हे संपूर्ण प्रदेशासाठी जीवनरेषेसारखे ठरेल.
सिंचनक्षेत्रातील अपेक्षित वाढ आणि आर्थिक परिणाम
प्रकल्प पूर्ण झाल्यानंतर आठ जिल्ह्यांतील हजारो हेक्टर शेतीचे सिंचनक्षेत्र लक्षणीय प्रमाणात वाढण्याची अपेक्षा आहे. या जिल्ह्यांमध्ये अकोला, वाशिम, बुलढाणा, अमरावती, यवतमाळ, भंडारा, नागपूर आणि वर्धा यांचा समावेश आहे. या भागातील शेती मुख्यत्वे पावसावर अवलंबून आहे, जिथे अनिश्चित पाऊस आणि दुष्काळाची पुनरावृत्ती ही एक नेहमीची समस्या आहे. वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात पोहोचल्याने या अवलंबनात मोठा बदल घडेल. स्थिर सिंचन सुविधा उपलब्ध झाल्याने शेतकरी वार्षिक पिकांबरोबरच नगदी पिके, फळबागा इत्यादींचे उत्पादन देखील घेऊ शकतील, ज्यामुळे त्यांच्या उत्पन्नात लक्षणीय वाढ होईल. शिवाय, वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात पोहोचल्याने संपूर्ण कृषि-आधारित अर्थव्यवस्था स्थिर होण्यास मदत होईल. उत्पादन वाढल्याने बाजारपेठेतील पुरवठा स्थिर राहील, अन्नधान्याची सुरक्षितता वाढेल आणि ग्रामीण भागातील रोजगाराच्या नव्या संधी निर्माण होतील.
प्रशासकीय प्रक्रिया आणि पुढील टप्पे
प्रकल्पाची प्रशासकीय मान्यता मिळविण्यासाठीचा प्रस्ताव राज्य तांत्रिक सल्लागार समितीकडे (State Technical Advisory Committee – STAC) सादर करण्यात आला आहे. ही समिती प्रस्तावाची सर्व बाजूंनी छाननी करते, ज्यामध्ये तांत्रिक सुसंगता, आर्थिक साध्यशक्ती, पर्यावरणीय परिणाम इत्यादी बाबींचा समावेश असतो. सध्या या छाननी प्रक्रियेत प्रगती झाल्याची माहिती आहे. STAC कडून मान्यता मिळाल्यानंतर प्रकल्पाला अंतिम प्रशासकीय मंजुरी मिळण्याचा मार्ग मोकळा होईल. या संदर्भात, कार्यकारी अभियंता दिलीप भालतिलक यांनी नमूद केले आहे की सर्वेक्षण पूर्ण झाले असून सविस्तर अहवाल तयार झाला आहे आणि प्रशासकीय मान्यता मिळताच पुढील टप्प्यातील कामांना गती मिळेल. ही मान्यता मिळाल्यानंतर वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात वाहवण्याच्या दिशेने होणारी बांधकामे सुरू होतील. अशाप्रकारे, वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात पोहोचवण्याचे स्वप्न प्रत्यक्षात उतरण्याची वाट पाहण्यात आता फारसा वेळ शिल्लक राहिलेला नाही.
पर्यावरणीय आणि सामाजिक फायदे
या प्रकल्पामुळे होणारे फायदे केवळ आर्थिक आणि कृषीक्षेत्रापुरतेच मर्यादित नाहीत. पाणी साठवल्याने आणि भूजल पुनर्भरणाला चालना मिळाल्याने पर्यावरणावर सकारात्मक परिणाम होणे अपेक्षित आहे. प्रदेशातील वनस्पती आवरण आणि जैवविविधतेत सुधारणा होऊ शकते. शिवाय, पाण्याच्या उपलब्धतेमुळे ग्रामीण भागातून होणारे स्थलांतर देखील कमी होण्यास मदत होईल. जेव्हा वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात पोहोचेल, तेव्हा ते केवळ शेतीला चैतन्यदायी ठरेल असे नाही, तर गावागावातील पिण्याच्या पाण्याच्या समस्येचे निराकरण देखील होईल. पाण्यासाठीच्या तणावामुळे होणारे सामाजिक संघर्ष कमी होण्याची शक्यता आहे. म्हणूनच, वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात वाहविणे हे केवळ एक अभियांत्रिकी काम न राहता, ते संपूर्ण समाजाच्या कल्याणाचा आणि शाश्वत विकासाचा एक महत्त्वाचा टप्पा ठरावा.
निष्कर्ष
वैनगंगा-नळगंगा नदीजोड प्रकल्प हे महाराष्ट्राच्या पाणीव्यवस्थापनातील एक मैलाचा दगड सिद्ध होऊ शकतो. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर, व्यापक धरणबांधणी आणि दीर्घ कालवा यामुळे हा प्रकल्प विदर्भ आणि मराठवाड्यातील अनेक जिल्ह्यांचे पाणीथळ पुन्हा परिभाषित करेल. या सर्व योजनेचे केंद्रबिंदू म्हणजे वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात पोहोचवून त्या कोरड्या प्रदेशाला पाण्याची संपत्ती देणे. प्रशासकीय मंजुरीची प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर, हा प्रकल्प जमिनीवर उतरण्यासाठी पुढे जाईल. अशा प्रकारे, वैनगंगा नळगंगा प्रकल्पाचे पाणी कालव्याने बुलढाणा जिल्ह्यात वाहविण्याचे स्वप्न पाहणार्या लाखो लोकांची आशा आता साकार होण्याच्या वाटेवर आहे. हा प्रकल्प केवळ पाणी वाहत नाही, तर समृद्धी वाहते, आणि महाराष्ट्राच्या कृषी भविष्याला एक नवी दिशा देते.