आधुनिक शेतीत रासायनिक कीटकनाशकांवरील अवलंबित्व कमीकरण्यासाठी ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण ही एक कारगर पद्धत ठरत आहे. ही ‘मित्र बुरशी’ म्हणून ओळखली जाणारी सूक्ष्मजीव संस्कृती पिकांना रोगांपासून वाचवण्यासाठी नैसर्गिकरित्या कार्य करते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करण्याची क्षमता हीच या जैविक उत्पादनाची खासियत आहे. ही बुरशी जमिनीतील हानिकारक रोगकारक बुरशींशी स्पर्धा करून, त्यांची वाढ रोखते आणि अशा प्रकारे पिकांची मुळे सुरक्षित राहतात.
ट्रायकोडर्माचे कार्यप्रणालीचे रहस्य
ट्रायकोडर्मा ही बुरशी जमिनीत नैसर्गिकरित्या आढळणारी सूक्ष्मजीव आहे जी अनेक प्रकारे पिकांचे रक्षण करते. प्रथम, ती इतर रोगकारक बुरशींच्या वाढीस प्रतिबंध करते, दुसरे म्हणजे ती काही एंझाइम्स तयार करून इतर हानिकारक बुरशींच्या भिंती नष्ट करते आणि तिसरे म्हणजे ती पिकांच्या मुळांना आवश्यक पोषक द्रव्ये शोषण्यास मदत करते. या सर्व गुणधर्मांमुळे ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संवर्धन ही एक समग्र प्रक्रिया बनते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण केल्याने न केवळ रोग नियंत्रित होतात, तर पिकांची वाढ देखील वाढते.
तुरीच्या पिकातील ट्रायकोडर्मा वापर
तूर हे एक महत्त्वाचे पीक असून त्यास मर व मुळकुज सारखे रोग होतात. या रोगांपासून वाचण्यासाठी ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करणे अतिशय परिणामकारक ठरते. बियाणे पेरणीपूर्वी ट्रायकोडर्मामध्ये बुडवून घेणे ही एक प्रभावी पद्धत आहे. उबळणे, जळणे किंवा मर लागणे यासारख्या समस्यांसाठी द्रवरूप ट्रायकोडर्माचे द्रावण तयार करून मुळांजवळ ड्रेंचिंग पद्धतीने दिल्यास चांगले परिणाम मिळतात. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करताना शेतात पाणी साचू देऊ नये याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.
हळद आणि आले या पिकांसाठी ट्रायकोडर्माचा वापर
हळद आणि आले या मसाल्य पिकांमध्ये कंदकूज हा एक गंभीर रोग आहे. या रोगासाठी ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण हे एक उत्तम उपाययोजना ठरते. पिकाची उगवण झाल्यानंतर जुलै महिन्यात प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून ट्रायकोडर्माचा वापर केल्यास रोगाचा प्रसार रोखता येतो. संपूर्ण पिकाच्या वाढीच्या कालावधीत दोन ते तीन वेळा ड्रेंचिंग केल्यास चांगले परिणाम मिळतात. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करणे हा एकात्मिक रोग व्यवस्थापनातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.
संत्र्याच्या बागांसाठी ट्रायकोडर्माचे महत्त्व
संत्र्याच्या झाडांसाठी ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संवर्धन हे अतिशय फायदेशीर ठरते. लागवडीच्या वेळी ट्रायकोडर्मा पावडर किंवा द्रवरूप शेणखताबरोबर वापरल्यास झाडांची सुरुवातीची वाढ चांगली होते. सहा वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या झाडांसाठी दरवर्षी ट्रायकोडर्मा देणे आवश्यक आहे. डिंक्या रोगावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी ट्रायकोडर्मा हरजियानम, ट्रायकोडर्मा एसपिलियम आणि सुडोमोनास फ्लोरन्सस यांचे मिश्रण वापरणे फायदेशीर ठरते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करताना ठिबक सिंचनाद्वारे वर्षातून दोन-तीन वेळा आळवणी केल्यास संत्रा झाडांचे आरोग्य चांगले राहते.
पेरूच्या पिकासाठी ट्रायकोडर्माचे फायदे
पेरूच्या पिकात घन लागवड पद्धतीचा अवलंब केल्यास ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करणे अतिशय महत्त्वाचे आहे. लागवडीच्या वेळी प्रति खड्डा ट्रायकोडर्मा, पीएसबी व अझोटोबॅक्टर शिफारशीत शेणखताबरोबर दिल्यास झाडांची वाढ चांगली होते. दुसऱ्या वर्षी आणि नंतर दरवर्षी जून आणि जानेवारी महिन्यात ट्रायकोडर्माचा वापर केल्यास झाडांचे आरोग्य टिकून राहते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण केल्याने जमिनीतील सूक्ष्मजीवांचे संतुलन राखले जाते आणि पिकाचे उत्पादन वाढते.
पपई पिकात ट्रायकोडर्माचा यशस्वी वापर
पपई पिकात मूळ आणि खोड सड हा एक गंभीर रोग आहे जो पिकाची संपूर्ण नासाडी करू शकतो. या रोगावर मात करण्यासाठी ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संवर्धन हे एक प्रभावी उपाययोजना ठरते. झाडाच्या मुळाजवळ ड्रेंचिंग पद्धतीने ट्रायकोडर्मा दिल्यास रोगावर प्रभावी नियंत्रण मिळते. यामुळे झाडांची वाढ जोमदार होते आणि उत्पादनात लक्षणीय वाढ होते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करणे ही पपई शेतकऱ्यांसाठी एक वरदानस्वरूप उपाययोजना ठरली आहे.
ट्रायकोडर्मा वापराच्या महत्त्वाच्या सूचना
ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण यशस्वीरीत्या करण्यासाठी काही महत्त्वाच्या गोष्टींकडे लक्ष द्यावे लागते. कोरड्या जमिनीत ट्रायकोडर्मा वापरू नये, जमिनीत पुरेसा ओलावा असणे आवश्यक आहे. ट्रायकोडर्मा नेहमी सेंद्रिय खताबरोबरच वापरावा कारण यामुळे त्याची कार्यक्षमता वाढते. ट्रायकोडर्मा दीर्घकाळ साठवून ठेवू नये आणि शक्य तितक्या लवकर वापरावा. रासायनिक आणि जैविक निविष्ठा एकत्र मिसळू नयेत, कारण यामुळे ट्रायकोडर्माची कार्यक्षमता कमी होऊ शकते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करताना नेहमी तज्ज्ञांचा सल्ला घेऊन शास्त्रोक्त पद्धतीने वापर करावा.
निष्कर्ष: शाश्वत शेतीचा आधारस्तंभ
ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण ही शाश्वत शेतीच्या दिशेने एक महत्त्वाची पायरी आहे. ही पद्धत न केवळ पिकांना रोगांपासून वाचवते, तर जमिनीची सुपिकता देखील वाढवते. रासायनिक कीटकनाशकांपेक्षा हा पर्याय स्वस्त, पर्यावरणास अनुकूल आणि दीर्घकालीन फायद्याचा आहे. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण करणे ही एक अशी पद्धत आहे जी शेतकऱ्यांना नफा मिळवून देते आणि पर्यावरणाचे संरक्षण देखील करते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण हीच भविष्यातील शेतीची दिशा असावी अशी अपेक्षा आहे.
अधिक माहितीसाठी संपर्क
ट्रायकोडर्मा,पीएसबी, अझोटोबॅक्टर, रायझोबियम, मेटारायझियम आणि इतर जैविक निविष्ठांच्या उपलब्धतेसाठी संबंधित कृषी संस्थांशी संपर्क साधावा. जैविक कीड व्यवस्थापन प्रयोगशाळा, कृषी विज्ञान केंद्र, करडा (वाशिम) येथे संपर्क करून अधिक माहिती मिळवता येईल. तसेच कृषी महाविद्यालय रिसोड येथील कीटक शास्त्रज्ञांकडूनदेखील मार्गदर्शन मिळवता येते. ट्रायकोडर्मा बुरशीने पिकांचे संरक्षण यासंबंधी अधिकृत माहिती घेऊनच याचा वापर करावा.