ग्रामीण भारतातील महिला जेव्हा आर्थिक स्वावलंबनाचा मार्ग अवलंबतात, तेव्हा त्या केवळ स्वतःच नव्हे तर संपूर्ण समाजाची दिशा बदलतात. अशाच एका महिलेचा प्रवास आहे ज्यांनी सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल साध्य केली आहे. संगीता रामचंद्र कोळी यांनी केवळ स्वतःचे भवितव्य उजळले नाही तर इतर अनेक महिलांनाही स्वावलंबनाचा मार्ग दाखवला. वाळवा तालुक्यातील कारंदवाडी या छोट्याशा गावातून सुरू झालेला हा प्रवास आज राज्याटिकडे पोहोचला आहे आणि सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल करून हे यश साकारले आहे.
अडथळ्यांना आव्हान देणारी सुरुवात
संगीता कोळी यांचा जन्म एका सामान्य कुटुंबात झाला. आर्थिक परिस्थिती अत्यंत बिकट असल्याने दहावीच्या शिक्षणानंतरच १९९० मध्ये त्यांचे लग्न लावून दिले गेले. लग्नानंतरचे जीवनही संघर्षांनी भरलेले होते. पती पदवीधर असूनही नोकरी नसल्यामुळे ते आणि सासू-सासरे शेतीमध्ये रोजंदारीवर जात. संगीताताईही त्यांच्यासोबत रोजंदारीवर जाऊ लागल्या. काही काळानंतर त्यांनी आठवडी बाजारात भाजीपाला विकण्याचे काम सुरू केले. या काळात त्यांना दोन मुले झाली आणि कुटुंबाची जबाबदारी वाढली. पण ही कठीण परिस्थिती त्यांना स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्यापासून परावृत्त करू शकली नाही.
बचत गटाचा आणि कर्जाचा आधार
संगीताताईंच्या जीवनात महत्त्वाचे वळण तेव्हा आले जेव्हा त्यांना त्यांच्या मामांकडून प्रोत्साहन मिळाले आणि बेदाणा विक्रीचा सल्ला मिळाला. १९९५ साली त्यांनी तासगाव येथून बेदाणा खरेदी करून सांगलीतील गणपती पेठेत विकण्याचे काम सुरू केले. हा प्रवास अत्यंत कष्टाचा होता कारण त्या वेळी त्यांच्याकडे एक तीन वर्षांचे मूल आणि दुसरे फक्त तीन आठवड्यांचे अर्भक असे दोन्ही मुले सोबत घेऊन हा प्रवास करावा लागे. यानंतर २००३ मध्ये त्या ज्ञानदा महिला स्वयंसहायता बचत गटाच्या सदस्य झाल्या. या बचत गटातून मिळालेल्या १२०० रुपयांच्या कर्जाने त्यांच्या जीवनाला कलाटणी मिळाली. ही लहानसहान सुरुवातच होती ज्यामुळे भविष्यात सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल शक्य झाली.
काजू प्रक्रियेच्या व्यवसायात प्रवेश
बचत गटाकडून मिळालेल्या कर्जातून संगीताताईंनी काजू प्रक्रियेचे यंत्र खरेदी केले आणि या क्षेत्रातील प्रशिक्षण घेतले. अशा प्रकारे सांगली जिल्ह्यातील पहिला नोंदणीकृत काजू प्रक्रिया प्रकल्प ‘सरस’ या नावाने सुरू झाला. ही त्यांच्या व्यवसायाची पहिली महत्त्वाची पायरी होती ज्याने त्यांना सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल करण्यासाठी पायंडा पाडून दिला. यानंतर हुतात्मा सहकारी बँक आणि आष्टा यांच्या मदतीने मिळालेल्या ४५ हजार रुपयांच्या कर्जाने त्यांनी व्यवसाय वाढवला आणि बेदाणा, काजूसोबत सुका मेव्याची विक्री सुरू केली.
स्वीट कोकमचे अनोखे उत्पादन
संगीताताईंच्या व्यवसायातील सर्वात महत्त्वाची क्रांती झाली ती स्वीट कोकमच्या उत्पादनामुळे. साधारण १५ वर्षांपूर्वी एका प्रयोगातून त्यांनी स्वीट कोकमचे उत्पादन सुरू केले आणि हेच त्यांचे स्पेशालिटी प्रॉडक्ट बनले. हे उत्पादन आज संपूर्ण देशभरात ओळखले जाते आणि यामुळेच सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल शक्य झाली आहे. बचत गटाच्या माध्यमातून प्रत्येक राज्यात त्यांचे सरस स्वीट कोकम विक्रीसाठी उपलब्ध आहे. संगीताताईंचा दावा आहे की पूर्ण देशभरात स्वीट कोकम हे फक्त त्यांचेच विशेष प्रॉडक्ट आहे.
व्यवसाय वाढीचे रहस्य
संगीता कोळी यांच्या यशामागे अनेक घटक कार्यरत आहेत. त्यांनी बाजारपेठेचे योग्य अवलोकन करून महाबळेश्वर हे विक्रीचे प्रमुख ठिकाण म्हणून निवडले. सातत्याने मेहनत, दर्जेदार मालाची जपणूक, ग्राहकांशी विश्वासार्ह संबंध आणि मालाचा दर्जा व दर यांची योग्य सांगड यामुळे विक्रीत वाढ झाली. या सर्व गोष्टीमुळेच सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल हे ध्येय साध्य करणे शक्य झाले. प्रारंभीच्या काळात घाटातून पिकअप शेड चालवणे, वाहनातून ५० किलोची पोती घरी उतरवणे, कारंदवाडी, तासगाव, सांगली असा दररोजचा प्रवास करणे असे अनेक कठीण प्रसंग त्यांनी सहन केले.
कुटुंबियांचा सहकार्य
संगीताताईंच्या या यशामागे त्यांच्या कुटुंबियांचा मोलाची सहभाग आहे. पती, दोन मुलांसह सुना, नातवंडे असे सध्या दहा सदस्यांचा कौटुंबिक पसारा आहे. मुलं आणि सुनाही आता व्यवसायात सहभागी झाल्यामुळे कारभार सोपा झाला आहे. महाबळेश्वर येथे त्यांनी स्वतःचे घरही घेतले आहे. हे सर्व यश मिळवण्यासाठी त्यांनी जे कष्ट घेतले त्याचे फलितार्थ म्हणजे आज सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल हे वास्तवर उमटले आहे.
इतर महिलांसाठी प्रेरणा
संगीता कोळी यांनी केवळ स्वतःच यशस्वी झाल्या नाहीत तर इतर अनेक महिलांसाठीही रोजगार निर्माण केला आहे. त्यांच्या व्यवसायातून १० ते १५ महिलांना कायमस्वरूपी रोजगार उपलब्ध झाला आहे. यामुळे अनेक कुटुंबांची आर्थिक स्थिती सुधारली आहे. सांगली, पुणे, मुंबई येथे झालेल्या प्रदर्शनांमध्ये त्यांनी सहभाग घेतला आणि इतर महिलांनाही विक्री कौशल्ये, मार्केटिंग आणि ग्राहकांशी व्यवहार करण्याचे प्रशिक्षण दिले. अशा प्रकारे त्यांनी इतर महिलांनाही सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल करण्यासाठी प्रेरित केले आहे.
सामाजिक जबाबदारीचे भान
फक्त व्यवसायापुरतेच मर्यादित न राहता संगीताताईंनी सामाजिक जबाबदारीचे कामही केले आहे. ‘महाबळेश्वर ट्रेकर’ या संघटनेतील त्या एकमेव महिला सदस्य आहेत. महापूर व इतर आपत्तीच्या काळात त्यांनी पोलिस व प्रशासनाला विनामोबदला मदत केली आहे. यामुळे त्यांच्या सामाजिक भानाची आणि समाजाशी असलेल्या नाळेची प्रचिती येते. बचत गटाच्या सदस्यांशी संवाद साधताना त्यांना असे जाणवले की बचत गट हा केवळ बचतीपुरता नसून आर्थिक सबलीकरणासाठी आणि सामाजिक उन्नतीसाठीही महत्त्वाचा आहे. हाच विचार मनात ठेवून आजही स्वतंत्र व्यवसाय करताना त्या बचत गटाच्या सक्रिय सदस्या आहेत.
भविष्यातील योजना आणि प्रेरणा
संगीता कोळी यांचा प्रवास स्पष्ट करतो की योग्य नियोजन, कठोर परिश्रम आणि दृढनिश्चय असल्यास कोणतीही महिला आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी होऊ शकते. गेल्या ३५ वर्षांतील संघर्ष, जिद्द, चिकाटी आणि परिश्रम यांच्या पायावर त्यांनी ही भरारी घेतली आहे. १२०० रुपयांच्या कर्जापासून सुरू झालेला हा प्रवास आज वार्षिक २५ लाख रुपयांच्या उलाढालीपर्यंत पोहोचला आहे. कारंदवाडी येथील युनिटमध्ये उत्पादन निर्मिती आणि महाबळेश्वरसह प्रत्येक राज्यात विक्री करण्याचे काम सुरू आहे. त्यांच्या या यशामुळे अनेक युवा महिलांना प्रेरणा मिळत आहे आणि सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल हे ध्येय गाठण्यासाठी प्रोत्साहन मिळते.
निष्कर्ष
संगीता कोळी यांचा प्रवास केवळ एका व्यक्तीच्या यशाची कहाणी नसून तो समाजातील सर्व महिलांसाठी प्रेरणास्थान आहे. त्यांनी सिद्ध केले आहे की कोणत्याही वयात आणि कोणत्याही परिस्थितीतून सुरुवात करून यश मिळवता येते. त्यांच्या कार्याने महिलांना धैर्य, आत्मविश्वास आणि स्वावलंबनाची दिशा दिली आहे. आजही अशा अनेक महिला आहेत ज्यांना फक्त एक योग्य मार्गदर्शनाची आणि प्रोत्साहनाची गरज आहे. संगीताताईंच्या यशामुळे आता इतर महिलांनाही सुका मेवा व्यवसायातून लाखोंची उलाढाल करण्याची धमक मिळते आहे आणि त्यांच्या प्रवासाने ग्रामीण भारतातील महिला सक्षमीकरणाला गती मिळाली आहे.