७ ऑगस्ट हा दिवस आता भारतात शाश्वत शेती दिन म्हणून साजरा होणार आहे, हरित क्रांतीचे जनक डॉ. एम.एस. स्वामिनाथन यांच्या जयंतीनिमित्त. डॉ. स्वामिनाथन यांनी गहू आणि तांदूळाच्या उत्पादनात क्रांतिकारक बदल घडवून आणले, परंतु त्यांचे खरे वारसदार ते शेतकरी आहेत जे आता रासायनिक अवलंबित्व सोडून शाश्वत सेंद्रिय पद्धतीकडे वाटचाल करत आहेत. हा बदल केवळ उत्पादनवाढीचा नाही तर पर्यावरणास जपण्याचा आणि आरोग्यदायी अन्न देण्याचाही आहे. आजच्या काळात, जेव्हा मातीचा कस घसरतो आहे आणि रासायनिक शेतीचे दुष्परिणाम जाणवत आहेत, तेव्हा सेंद्रिय शेती हाच भविष्याचा मार्ग ठरत आहे. आज आपण एका अशा गावाची यशोगाथा जाणून घेणार आहोत ज्या गावातील शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल होत आहे.
धामणगाव: सेंद्रिय समृद्धीचे प्रतीक गाव
महाराष्ट्राच्या गोंदिया जिल्ह्यातील धामणगाव हे छोटे गाव आता सेंद्रिय शेतीच्या आर्थिक समृद्धीसाठी ओळखले जाते. डॉ. स्वामिनाथन यांच्या आदर्शांचे अनुसरण करत, येथील २५० हून अधिक शेतकऱ्यांनी सेंद्रिय पद्धतीचा स्वीकार केला आहे. त्यांच्या कष्टाचे फळ म्हणजे विषमुक्त धान्य, भाजीपाला आणि इतर पिकांचे उच्च दर्जाचे उत्पादन. या शेतकऱ्यांनी केवळ शेतीच नव्हे तर पशुपालनाचाही व्यवसाय उभारला आहे. याचा मोठा फायदा म्हणजे शेणखताची भरपूर उपलब्धता, जी सेंद्रिय शेतीसाठी मूलभूत गरज आहे. या सामूहिक प्रयत्नांमुळे गावातील **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** ही केवळ संख्या न राहता, तर सामुदायिक सक्षमीकरणाचे प्रेरणादायी प्रतीक बनली आहे.
अन्नपूर्णा बचत गट: सामूहिक सामर्थ्याचा आधारस्तंभ
धामणगावच्या यशाचे रहस्य म्हणजे ‘अन्नपूर्णा सेंद्रिय शेती बचत गट’. या गटामुळे शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेतीसाठी लागणारी साधने, शेणखत, बियाणे किंवा अवजारे खरेदी करण्यासाठी अल्पव्याजी कर्ज सहज उपलब्ध होते. ही आर्थिक सोय केवळ लागवड खर्च कमी करते असे नाही, तर उत्पादनाचा दर्जा वाढवण्यासही मदत करते. या गटाच्या सुव्यवस्थित संचालनामुळेच **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** साध्य करणे शक्य झाले आहे. ही उलाढाल केवळ आकड्यांची गोष्ट नाही; ती गावातील शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थैर्याची, त्यांच्या सामूहिक नियोजनाची आणि सेंद्रिय उत्पादनांच्या बाजारपेठेतील मागणीची साक्ष देते. गटाचे व्यवस्थापन हे या सर्वांचे मुख्य आधारस्तंभ आहे.
आर्थिक सक्षमीकरण आणि बाजारपेठेची संधी
सेंद्रिय शेतीमुळे शेतकऱ्यांच्या जीवनात मूलभूत बदल घडून आले आहेत. सुखदेव गायधने सारखे शेतकरी सांगतात की सेंद्रिय पद्धतीने मातीचा कस वाढला, जमीन पुन्हा सुपीक झाली आणि धानाचे उत्पादन प्रती एकर १५ क्विंटलपर्यंत पोहोचले. सेंद्रिय उत्पादनांना शहरी बाजारपेठेत उत्तम किंमत मिळते, ज्यामुळे उत्पन्नात लक्षणीय वाढ झाली आहे. या वाढीमुळेच **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** स्थिर राहिली आहे. मात्र, बाजारपेठेपर्यंत पोहोचणे हे आव्हान आहे. शेतकऱ्यांना स्वतःच विक्रीचे प्रयत्न करावे लागतात. तरीही, उच्च दर्जाचे सेंद्रिय धान, गहू आणि भाजीपाला उत्पादित करून धामणगावचे शेतकरी आता प्रगतशील शेतकरी म्हणून ओळखले जातात, ज्यामुळे **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** टिकवणे शक्य होते.
स्वदेशी वाणसंवर्धन: संतोष पारधींचे वैशिष्ट्यपूर्ण योगदान
शासनाने पुरस्कृत केलेले प्रगतशील शेतकरी संतोष पारधी यांनी धामणगावच्या कृषिविकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. त्यांनी धानाच्या २५हून अधिक स्वदेशी प्रजातींची ‘सीड बँक’ तयार केली आहे. ही वाणे रासायनिक अवलंबित्व कमी करतात, जलस्रोतांची बचत करतात आणि सेंद्रिय पद्धतीस अनुकूल आहेत. पारधी गावातील आणि जवळपासच्या शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेतीकडे वळण्यासाठी मार्गदर्शन करतात. त्यांच्या या प्रयत्नांमुळे स्थानिक पातळीवर सेंद्रिय शेतीचा प्रसार वेगाने होत आहे. या सर्व प्रयत्नांमुळे गावातील **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** वाढीसाठी आवश्यक तांत्रिक पाठबळ मिळाले आहे.
सेंद्रिय शेतीची आव्हाने आणि भविष्यातील वाटचाल
सेंद्रिय शेती ही शाश्वत आणि आरोग्यदायी असली तरी तिच्या मार्गात अनेक अडथळे आहेत. टेकचंद टेंभरे सारखे शेतकरी नमूद करतात की सेंद्रिय पद्धतीने शेती करण्यासाठी अधिक पाणी आणि नियमित वीजपुरवठा आवश्यक असतो, जो अनेकदा अनियमित असतो. यामुळे उत्पादनात अडथळे येतात. शिवाय, सुरुवातीच्या काळात उत्पादन कमी होणे, सेंद्रिय पिकांच्या व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षणाचा अभाव आणि सेंद्रिय उत्पादनांच्या विपणनासाठी स्थिर बाजारपेठेची गरज या गोष्टी मोठ्या आव्हानात्मक ठरतात. या अडचणी दूर करण्यासाठी शासनाने ठोस धोरणे आखणे, सेंद्रिय शेतीसाठी प्रोत्साहन देणे, पाण्याच्या व्यवस्थापनासाठी योजना राबवणे आणि सेंद्रिय मालाला बाजारपेठ उपलब्ध करून देणे गरजेचे आहे. यामुळे अधिक शेतकरी सेंद्रिय पद्धतीकडे वळतील आणि अधिक **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** साकारेल.
शाश्वत भविष्यासाठी सेंद्रिय शेतीचा पाया
धामणगावचे यश हे भारतातील इतर ग्रामीण समुदायांसाठी एक आदर्श उदाहरण ठरू शकते. डॉ. स्वामिनाथन यांनी मांडलेल्या शाश्वत शेतीच्या तत्त्वांना अर्थपूर्ण अंमलात आणणारे हे गाव दर्शवते की योग्य मार्गदर्शन, सामूहिक प्रयत्न आणि स्थानिक स्त्रोतांचा हुशारीने वापर केल्यास सेंद्रिय शेती केवळ शक्यच नाही तर आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीरही आहे. अन्नपूर्णा बचत गटाचे यश, **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** आणि गावातील शेतकऱ्यांची प्रगती हे सर्व याचे जिवंत पुरावे आहेत. शाश्वत शेती दिनाच्या निमित्ताने, धामणगावचा हा प्रयोग देशभरात पोहोचवणे आणि अधिक शेतकऱ्यांना सेंद्रिय वाटचालीत सामील करणे हे खरे सत्कार्य ठरेल. यातूनच खऱ्या अर्थाने ‘स्वामिनाथन आदर्श’ जगण्यात येईल आणि **शेतकरी गटाची वार्षिक दीड कोटीची उलाढाल** ही केवळ धामणगावची नव्हे तर संपूर्ण देशातील सेंद्रिय शेतकऱ्यांची ओळख बनेल.