मराठी वन्यजीव अभ्यासाचे अग्रदूत, पक्षितज्ज्ञ आणि निसर्गलेखक **मारुती चितमपल्ली** यांचे अलीकडील निधन ही निसर्गसंशोधन आणि साहित्यक्षेत्रातील एक अपूरणीय घटना आहे. त्यांनी केवळ पुस्तके लिहिली नसून, प्राण्यांच्या अंतरंगात शिरून जी **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** ते सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवले. वानरांच्या बलिदानी वृत्तीपासून ते उंदरांच्या चातुर्यपूर्ण चोऱ्या, मुकना हत्तींच्या रहस्यांपर्यंतच्या त्यांच्या निरीक्षणांनी प्राणिसृष्टीवरील आपली दृष्टीच बदलून टाकली. या लेखातून त्यांनी गोळा केलेले अद्भुत प्राणीविश्वाचे कोडे आणि त्यांच्या स्मृतिपूर्वक श्रद्धांजलीचा समावेश आहे. **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** हेच त्यांच्या अमर वारसाचे प्रतीक आहे, आणि तेच आपल्याला निसर्गाच्या अधिक जवळ नेणारे दिव्य दीपस्तंभ आहेत. आजच्या या लेखातून आपण त्यांना प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव याबाबत सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत.
वानरांची दूरदृष्टी आणि सामूहिक बलिदान
दुष्काळाच्या छायेची आगाऊ सूचना मिळताच वानर समुदाय एक विलक्षण तयारी सुरू करतो. ते पाने, फळे आणि फुलांचा चोथा जमवून त्यात मध मिसळतात आणि भूक-तहान निवारणारे लाडू तयार करतात, जे झाडांच्या ढोलींत पिल्लांसाठी सुरक्षित ठेवतात. अत्यंत दुष्काळाच्या काळात, म्हातारी वानरे एकमेकांच्या खांद्यावर हात ठेवून शांतपणे प्राण सोडतात, हे बलिदान नवीन पिढीसाठी जगण्याचा मार्ग मोकळा करण्यासाठी असते. हा प्रसंग **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** यांना सांगण्यास उत्सुक करणारा होता. त्यांनीच नमूद केल्याप्रमाणे, वानरांची शेकोटी ही आणखी एक आश्चर्यकारक घटना आहे; ते लाकडे रचून शेकोटी बनवतात, पण ती पेटवत नाहीत, तर डोळ्यांनीच तिची उष्णता शोषून घेतात. हा अप्रतिम अनुभव **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** यांच्या संग्रहातील एक मौल्यवान भाग बनला.
मुंगसांची शेपटीची शिस्त आणि सुरक्षा युक्ती
मुंगसांना पिल्लांसह सुरक्षितपणे रस्ता ओलांडणे हे गरुड आणि घार यांसारख्या शिकारी पक्ष्यांमुळे मोठे आव्हान असते. यासाठी त्यांची एक हुशार युक्ती असते. प्रथम, एक प्रौढ मुंगूस बाहेर येऊन सतर्कतेने आसपासची परिस्थिती टिपतो. नंतर, तो पिल्लांना संकेत देतो. पिल्लांची आई त्यांना एकमेकांची शेपटी घट्ट पकडायला लावते, ज्यामुळे ते एका रांगेत जोडले जातात आणि एकच मोठा, विचित्र प्राणी दिसणारा समूह तयार होतो. ही भ्रामक झालर घार आणि गरुडांना गोंधळात टाकते आणि ते त्यांच्यावर हल्ला करत नाहीत, अशा प्रकारे संपूर्ण कुटुंब सुरक्षितपणे पलीकडे पोहोचते. ही निसर्गदत्त बुद्धिमत्ता **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** यांच्या अभ्यासाचा विषय होती.
उंदरांचे शिकलेले चोरीचे कौशल्य
उंदीर फक्त धान्य चावणारे प्राणी नसून ते अत्यंत हुशार आणि शिकण्यास सक्षम असतात, हे **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** यांनी प्रत्यक्ष पाहिले. पारधी समुदायातील एका तज्ञाने त्यांना एक रात्रीचा विचित्र प्रयोग दाखवला. त्याने शंभर उंदरांनी भरलेली करंडी एका विशिष्ट ठिकाणी उघडली. उंदीर ताबडतोब बाहेर पडले आणि जवळच्या शेतात गेले. अर्ध्या तासातच प्रत्येक उंदराने तोंडात धान्याचा एक कणस घेऊन परत येऊन करंडीत शिरले! पारध्याने दाणे काढून कचरा जाळून टाकला, हे स्पष्ट करून की त्यानेच उंदरांना ही ‘चोरी’ शिकवली होती. याशिवाय, मेळघाटातील उंदरांची सुरक्षा व्यवस्था ही आणखी एक आश्चर्यकारक बाब होती. प्रत्येक बिळाजवळ उंदराच्या उंचीएवढा दगडी खांब असतो, ज्याच्या आडवून तो शत्रू आहे का ते पाहतो आणि त्यानुसार कृती करतो. हे **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** यांनी स्वतः नोंदवलेले होते.
मुकना मोर आणि हत्तींची उदात्त परंपरा
जंगलातील काही मोरांना पिसारा नसतो, त्यांना ‘मुकना मोर’ म्हणतात आणि मोरनी त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करते. तर हस्तिदंत नसलेल्या नर हत्तीस ‘मुकना हत्ती’ म्हणतात. मारुतींनी नोंदवल्याप्रमाणे, दातांसाठी होणाऱ्या शिकारीमुळे जंगलात ‘जेनेटिक बदल’ घडून आला आहे आणि अधिकाधिक हस्तिदंतविरहित (मुकना) हत्ती जन्माला येत आहेत. कळपात असलेल्या या मुकना हत्तीला समागमाची परवानगी नसते. हत्तींमधील आणखी एक गहन प्रथा म्हणजे म्हातारे होणाऱ्या हत्तींचे निराळेपण. कळप त्यांना बरोबर घेऊन जात नाही. तेव्हा तो हत्ती एकांतात जाऊन नदीकाठच्या डोहात जलसमाधी घेतो किंवा उंचावरून उडी मारून प्राणत्याग करतो. हत्तीचा मृतदेह जंगलात क्वचितच दिसतो, कारण कळपातील इतर हत्ती मिळून तो डोहात नेऊन सोडतात. ही उदात्त परंपरा **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** यांच्याद्वारे जगासमोर आली.
मादीचे नेतृत्व आणि प्राणिसृष्टीतील गाणारे नर
प्राण्यांच्या समूहव्यवहारात मादी नेतृत्वाचे महत्त्व **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** यांनी उलगडून दाखवले. हत्तींच्या कळपाचे नियंत्रण हत्तीण करते, इतर सर्व तिच्या मागे चालतात. काळविटांच्या कळपातही मादीच नेतृत्व करते; ती कानाच्या पाळीच्या हालचालीद्वारे (उजवीकडे, डावीकडे, समोर, मागे) संपूर्ण कळपाला दिशा दर्शवते. त्यांनीच स्पष्ट केले की, सामान्य समजाप्रमाणे मादी कोकिळा गात नाही; गाणारा कोकिळा नर असतो, मादीला गाणे येतही नाही. त्यामुळे लतामंगेशकरांसारख्या गायिकांना ‘गानकोकिळा’ संबोधणे तंत्रिकदृष्ट्या अचूक नाही, ही माहिती त्यांच्या अभ्यासातून उलगडली.
अनंत अनुवादाचा प्रवासी: मारुती चितमपल्ली यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली
मराठी वन्यजीव अभ्यास, पक्षीविज्ञान आणि निसर्गलेखन या क्षेत्रात एक अविस्मरणीय अध्याय समाप्त झाला आहे. मारुती चितमपल्ली यांचे निधन या क्षेत्रातील एक अतूट तुटणूक आहे. त्यांनी केवळ पुस्तके लिहिली नाहीत; त्यांनी प्राण्यांच्या जगातील अगम्य गुह्यांत प्रवेश करून, जीवनाच्या अद्भुत नाट्याचे साक्षीदार बनून, ते सर्वसामान्यांसमोर सजीवपणे मांडले. **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** हे केवळ माहितीचे संकलन नव्हते, तर निसर्गाच्या प्रती अगाध प्रेम आणि कुतूहलाचे प्रतिबिंब होते. वानरांच्या बलिदानापासून ते उंदरांच्या धाडसी कौशल्यापर्यंत, मुकना प्राण्यांच्या रहस्यांपासून ते मादी नेतृत्वाच्या सूक्ष्म नमुन्यांपर्यंतच्या त्यांच्या निरीक्षणांनी मराठी वाचकांच्या मनात निसर्गाबद्दलचा आदर आणि जिज्ञासा निर्माण केली. त्यांचे लेखन केवळ माहितीपर नव्हते, तर ते भावसाक्षर होते. जंगलातील पानापानाची सळसळ, पक्ष्यांचे किलबिलाट, प्राण्यांच्या अंतरंगातील कविता त्यांच्या शब्दांतून ऐकू येत असे. त्यांनी साकार केलेला हा ‘प्राणीकोश’ केवळ एक ग्रंथ नाही, तर निसर्गाच्या अफाट वैभवाचा एक प्रेमळ आविष्कार आहे. त्यांच्या अप्रतिम योगदानाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करत, अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देणाऱ्या या निसर्गप्रेमी आणि अविस्मरणीय लेखकाला कोटी कोटी नमन. त्यांनी दिलेले **मारुती चितमपल्ली यांना आलेले प्राण्यांचे विलक्षण अनुभव** आपल्या स्मृतीत आणि ग्रंथांत सदैव अमर राहतील. 🙏