फळांची निर्यात करण्याची प्रक्रिया | स्टेप बाय स्टेप मार्गदर्शन

फळांची निर्यात करण्याची संपूर्ण प्रक्रिया आणि मार्गदर्शन

भारतातील शेती हा देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. आपल्या देशात आंबा, द्राक्षे, संत्री, केळी, डाळिंब, चिकू, पेरू, सीताफळ यांसारखी फळे मोठ्या प्रमाणात उत्पादित होतात. या फळांची परदेशात मोठ्या प्रमाणावर मागणी असल्याने फळांची निर्यात करणे हा अत्यंत फायदेशीर व्यवसाय ठरू शकतो. परंतु फळांची निर्यात करण्यासाठी काही ठराविक प्रक्रिया आणि परवानग्या आवश्यक असतात. चला तर पाहूया फळांची निर्यात करण्याची संपूर्ण प्रक्रिया (Step-by-Step Process).

१. फळांची निर्यात या व्यवसायाची तयारी

फळांची निर्यात करण्यापूर्वी व्यवसायाची योग्य तयारी आवश्यक असते. यामध्ये खालील बाबींचा समावेश होतो:

• निर्यात करण्यासाठी योग्य फळांची निवड (उदा. द्राक्षे, आंबा, डाळिंब, केळी इ.)
• परदेशातील मागणी असलेल्या देशांचा अभ्यास
• आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतील किंमत, गुणवत्ता मानके आणि स्पर्धा यांचे विश्लेषण
• फळ साठवण, पॅकिंग आणि थंड साखळी (Cold Chain) याची व्यवस्था

२. आवश्यक परवानग्या व नोंदणी

फळ निर्यात करण्यासाठी भारत सरकारकडून काही महत्त्वाच्या नोंदणी आणि परवानग्या घ्याव्या लागतात:

(अ) IEC कोड (Import Export Code)

हा कोड DGFT (Directorate General of Foreign Trade) कडून मिळतो. हा १० अंकी कोड असतो आणि फळ निर्यातदाराला ओळखपत्रासारखा वापरला जातो. अर्ज DGFT या वेबसाइटवर ऑनलाइन करता येतो.

(ब) APEDA नोंदणी

फळे व कृषी उत्पादनांच्या निर्यातीसाठी APEDA (Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority) मध्ये नोंदणी आवश्यक आहे. ही नोंदणी केल्यावर निर्यातदाराला “RCMC Certificate (Registration-cum-Membership Certificate)” मिळतो. अधिक माहिती: https://apeda.gov.in” target=”_blank” rel=”noopener”>APEDA.

(क) FSSAI परवाना

फळ निर्यात व्यवसायात अन्नपदार्थांचा समावेश असल्याने FSSAI License आवश्यक आहे. अर्जासाठी: FSSAI.

३. निर्यातीसाठी फळांची निवड आणि तपासणी

निर्यातीसाठी निवडलेली फळे अत्यंत उच्च दर्जाची आणि निरोगी असावीत. फळांचा आकार, रंग, गंध, चव आणि टिकाऊपणा तपासला जातो. रोगग्रस्त किंवा नुकसान झालेली फळे निर्यातीसाठी ग्राह्य धरली जात नाहीत. प्री-एक्सपोर्ट इन्स्पेक्शन (Pre-Export Inspection) प्रक्रिया पूर्ण केली जाते.

४. पॅकिंग व लेबलिंग प्रक्रिया

फळांची गुणवत्ता राखण्यासाठी पॅकिंगला अत्यंत महत्त्व आहे. प्रत्येक फळाचे पॅकिंग आंतरराष्ट्रीय मानकांनुसार केले पाहिजे. पॅकेजिंग मटेरियलमध्ये कार्टन बॉक्स, व्हेंटिलेशन होल्स आणि फोम प्रोटेक्शन वापरले जाते. प्रत्येक बॉक्सवर खालील माहिती असावी:

• उत्पादनाचे नाव
• उत्पत्ती देश (उदा. Product of India)
• वजन
• निर्यातदाराचे नाव व पत्ता
• शिपिंग कोड व बॅच नंबर

५. थंड साखळी (Cold Chain) व वाहतूक

फळांची ताजेपणा टिकवण्यासाठी कोल्ड स्टोरेज आणि कोल्ड ट्रान्सपोर्ट आवश्यक आहे. फळे शेतातून कोल्ड स्टोरेजमध्ये नेऊन तेथून विमानतळ/बंदरावर पाठवली जातात. फळांची निर्यात करतेवेळी तापमान साधारणपणे ८°C ते १३°C दरम्यान राखले जाते. फळे प्रामुख्याने एअर कार्गो (Air Cargo) किंवा सी कंटेनर (Sea Container) द्वारे पाठवली जातात.

६. आवश्यक दस्तऐवज (Documents Required)

फळ निर्यातीसाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:

1. Commercial Invoice
2. Packing List
3. Bill of Lading / Airway Bill
4. Certificate of Origin
5. Phytosanitary Certificate (वनस्पती आरोग्य प्रमाणपत्र)
6. APEDA Registration Certificate
7. FSSAI License Copy
8. Export Contract / Purchase Order Copy
9. Insurance Certificate
10. Bank Realisation Certificate (BRC)

७. निर्यात करार आणि पेमेंट व्यवस्था

परदेशी खरेदीदाराशी Export Agreement करावा लागतो. पेमेंट सहसा Letter of Credit (LC) किंवा Advance Payment पद्धतीने घेतले जाते. सर्व आर्थिक व्यवहार अधिकृत बँकेमार्फत (AD Bank) होणे आवश्यक आहे.

८. सीमाशुल्क (Customs Clearance)

निर्यात माल भारतातून पाठवण्यापूर्वी कस्टम्स क्लिअरन्स प्रक्रिया पार पाडावी लागते. निर्यातदार किंवा त्याचा CHA (Custom House Agent) सर्व कागदपत्रे सबमिट करून निर्यात मंजुरी घेतो. कस्टम्स तपासणीनंतर माल पाठवला जातो.

९. फळांची निर्यात केल्यानंतरची प्रक्रिया

माल पाठवल्यानंतर खरेदीदाराला Shipping Documents पाठवले जातात. माल पोहोचल्यावर पेमेंट क्लिअर केले जाते. निर्यातीनंतर APEDA कडून विविध अनुदाने व प्रोत्साहन योजना मिळू शकतात.

१०. भारतातील प्रमुख फळ निर्यात बाजारपेठा

११. फळ निर्यातदारांना मिळणारे फायदे

• विदेशी चलनात उत्पन्न
• शेतकऱ्यांना उच्च दरात बाजारपेठ
• रोजगारनिर्मिती
• भारताच्या कृषी उत्पादनांना आंतरराष्ट्रीय ओळख
• APEDA कडून मिळणाऱ्या अनुदानाचा लाभ

१२. फळांची निर्यात व्यवसायातील आव्हाने

• फळांचा टिकाव कमी असणे
• वाहतूक खर्च जास्त
• जागतिक बाजारातील स्पर्धा
• सरकारी प्रक्रिया आणि प्रमाणपत्रे मिळवण्यातील अडथळे
• हवामानातील बदलांमुळे उत्पादनात अस्थिरता

निष्कर्ष

फळांची निर्यात करण्याची प्रक्रिया थोडी गुंतागुंतीची वाटू शकते, परंतु योग्य नियोजन, प्रमाणपत्रे आणि गुणवत्तेच्या फळांच्या साहाय्याने हा व्यवसाय अत्यंत लाभदायक ठरतो. भारतात उत्पादित फळांना जागतिक पातळीवर मोठी मागणी आहे. त्यामुळे शेतकरी आणि उद्योजकांनी या क्षेत्रात पाऊल टाकल्यास भारताच्या कृषी क्षेत्राला नक्कीच बळकटी मिळेल.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

1. फळांची निर्यात करण्यासाठी परवानगी कोणाकडून घ्यावी लागते?
   DGFT कडून IEC कोड, APEDA कडून RCMC आणि FSSAI कडून परवाना घ्यावा लागतो.
2. फळ निर्यातदार होण्यासाठी किती गुंतवणूक लागते?
   लघु प्रमाणात सुरुवात करताना सुमारे ₹2 ते ₹5 लाखांपर्यंत खर्च येऊ शकतो (प्रकार व प्रमाणानुसार बदलू शकतो).
3. APEDA नोंदणी किती काळासाठी वैध असते?
   नोंदणी केल्यानंतर ती संबंधित नियमांनुसार नूतनीकरण करण्याची आवश्यकता असू शकते; तपशील APEDA कडून मिळवा.
4. फळ निर्यातीसाठी कोणती फळे सर्वाधिक फायदेशीर आहेत?
   द्राक्षे, आंबा, डाळिंब, संत्री आणि केळी यांना परदेशी मागणी जास्त असते.
5. फळांची निर्यात करण्यासाठी मदत करणाऱ्या सरकारी योजना कोणत्या आहेत?
   APEDA Subsidy Scheme, MAI Scheme, Transport Assistance Scheme इत्यादी योजना उपलब्ध असतात.