हल्लीच्या काळात खरीप हंगामाचे उशीर, अनियमित पाऊस आणि पीक वाढीच्या अवस्थेत पाण्याचा टंचाई या समस्यांमुळे शेतकऱ्यांना प्रमाणित किंवा सत्यापित बियाण्यांवर अवलंबून राहावे लागते. परंतु अशा बियाण्यांचा तुटवडा असल्याने, स्थानिक पातळीवर स्वबिजाचा वापर करणे हा शहाणपणाचा मार्ग ठरू शकतो. या संदर्भात **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** करणे अत्यावश्यक बनते. चांगल्या गुणवत्तेचे बियाणे निवडल्यास उत्पादनात लक्षणीय वाढ होऊ शकते. शेतातील आस, धोंडमाळ, पाट, नाला किंवा घराजवळील छोट्या प्लॉटवर पिकवलेल्या सोयाबीनपासून उत्तम दर्जाचे बियाणे मिळवता येतात, पण त्यासाठी **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** आधी करून घेणे गरजेचे आहे.
उगवणक्षमता तपासणीच्या पद्धती: एक परिचय
बियाण्याची जमिनीत उगवण्याची क्षमता म्हणजे त्याची उगवणक्षमता होय. ही क्षमता ८०% पेक्षा कमी असल्यास पेरणी करणे फायद्याचे नाही. सुदैवाने, हे तपासण्यासाठी शेतकऱ्यांकडेच दोन सोप्या पद्धती उपलब्ध आहेत. या पद्धतींद्वारे **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** घरबसल्या करता येते आणि खराब बियाण्यापासून होणारे नुकसान टाळता येते. प्रत्येक बियाण्याच्या पिठीतून नमुने घेऊन ही प्रक्रिया स्वतंत्रपणे करावी लागते. यामध्ये गोणपाट पद्धत आणि वर्तमानपत्र पद्धत ह्या दोन मुख्य पद्धतींचा समावेश होतो, ज्यांचे तपशीलवार वर्णन पुढे केले आहे.
गोणपाट पद्धत: चरण-दर-चरण मार्गदर्शन
ही पारंपरिक पद्धत अत्यंत विश्वासार्ह मानली जाते. **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** या पद्धतीने करण्यासाठी खालील चरणांचे पालन करा:
1. **नमुना संकलन:** प्रत्येक बियाण्याच्या पिठीत खोलवर हात घालून, मुळाशी असलेले धान्य काढा. सर्व बियाणे काळजीपूर्वक हातून मिसळून एकत्र करा. या मिश्रणातूनच १०० दाणे निवडून घ्या.
2. **बियाण्याची स्वच्छता:** निवडलेले १०० दाणे गोणपाटावर ठेवा. त्यांना स्वच्छ पाण्याने दोन-तीन वेळा धुवा. पर्यायाने, एका भागाला जंतुनाशक मिश्रित पाण्यात बुडवून स्वच्छ करा.
3. **पाण्यात भिजवणे:** स्वच्छ केलेले बियाणे सुमारे ३-४ तास स्वच्छ पाण्यात भिजवून ठेवा. नंतर ते पाणी काढून टाकून नवीन पाणी टाका.
4. **तरंगणारे दाणे वगळा:** जे दाणे पाण्यावर तरंगतात ते काढून टाका. हे दाणे रिकामे किंवा खराब असतात आणि त्यांची उगवण क्षमता नसते.
5. **ओलावा टिकवणे:** उरलेले बियाणे ओल्या फडक्यात गुंडाळा. फडक्यातून जास्त पाणी निचरून काढा आणि तो घट्ट बांधून ठेवा.
6. **अंकुर मोजणी:** २४ ते ४८ तासांनंतर फडका उघडा. ज्या बियाण्यांमधून अंकुर (रुट) बाहेर आला आहे अशा दाण्यांची गणना करा. ही संख्या तुमच्या बियाण्याची उगवणक्षमता दर्शवते (उदा., ९० अंकुर मिळाले तर उगवणक्षमता ९०%).
वर्तमानपत्र पद्धत: सहज आणि परिणामकारक
या पद्धतीसाठी फक्त वर्तमानपत्र आणि प्लॅस्टिक पिशवी लागते. **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** या पद्धतीने करण्याची पायरी-पायरीने माहिती:
1. **नमुना तयारी:** गोणपाट पद्धतीप्रमाणेच, प्रत्येक पिठीतून नमुना घ्या आणि त्यातून १०० दाणे निवडा (पर्यायाने ५० दाणेही पुरेसे असतात).
2. **वर्तमानपत्र ओले करणे:** एका वर्तमानपत्राच्या पानाला पाण्याने पुरेसे ओले करा (ओलसर पण पाणी गळत नाही इतके).
3. **बियाणे मांडणे:** ओलसर केलेल्या वर्तमानपत्राच्या अर्ध्या भागावर निवडलेले बियाणे एका रांगेत समान अंतराने मांडून ठेवा.
4. **गुंडाळी तयार करणे:** बियाणे मांडल्यानंतर, वर्तमानपत्राचा दुसरा अर्धा भाग वर झाकून घ्या. हळूवारपणे त्याला गुंडाळी (रोल) करा.
5. **प्लॅस्टिक पिशवीत ठेवणे:** तयार झालेल्या गुंडाळीला प्लॅस्टिकच्या पिशवीत घाला आणि पिशवीचे तोंड घट्ट बांधून ठेवा. हे अंधारी, ओलावा टिकून राहील अशा वातावरणात अंकुरणास प्रोत्साहन देते.
6. **अंकुरांची निरीक्षण आणि मोजणी:** गुंडाळी ३ ते ४ दिवस पिशवीत ठेवा. नंतर गुंडाळी काळजीपूर्वक उघडा. ज्या बियाण्यांमधून अंकुर बाहेर आले आहेत (मुळे वाढलेली दिसतात) त्यांची संख्या मोजा. ही संख्या उगवणक्षमतेचे प्रमाण सांगते.
तपासणी निकालांचे विश्लेषण आणि अर्थ
दोन्ही पद्धतींद्वारे मिळालेल्या निकालांचे योग्य विश्लेषण करणे गरजेचे आहे. जर १०० दाण्यांपैकी सरासरी ९० किंवा त्याही अधिक दाण्यांमध्ये चांगले अंकुर दिसले, तर ते बियाणे उत्तम गुणवत्तेचे आणि पेरणीसाठी योग्य आहे असे समजावे. उगवणक्षमता ८०% ते ९०% दरम्यान असल्यास, पेरणीचे प्रमाण (बियाणे प्रति एकर) किंचित वाढवण्याची गरज पडू शकते. जर उगवणक्षमता ८०% पेक्षा कमी असेल, तर अशा बियाण्याचा वापर करणे फायद्याचे नसते; नवीन बियाणे मिळविणे श्रेयस्कर ठरते. अशा प्रकारे **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** करून तुम्ही पेरणीपूर्वीच खात्री करू शकता.
स्वबिज वापरताना योग्य बियाणे निवडण्याचे टिप्स
स्वतःच्या शेतातील सोयाबीनपासून बियाणे तयार करताना काही महत्त्वाच्या गोष्टींकडे लक्ष द्यावे:
* **आरोग्यदायी झाडे निवडा:** फक्त निरोगी, सुदृढ आणि वैशिष्ट्यपूर्ण झाडांवरील फुले व फळे बियाण्यासाठी वापरावीत.
* **काळाचे निरीक्षण:** बियाणे पूर्णपणे पिकले असावे (पिवळसर तपकिरी रंग, फुटणार नाही इतके कोरडे).
* **योग्य काढणी आणि साठवण:** बियाणे काढताना काळजी घ्यावी. त्यांना चांगल्या प्रकारे वाळवून, कीटक व फफूंदीपासून वाचवण्यासाठी योग्य पद्धतीने साठवावे.
* **मिश्रण टाळा:** वेगवेगळ्या जातींचे बियाणे एकत्र करू नये. प्रत्येक जातीचे बियाणे वेगळे ठेवावे.
* **नियमित तपासणी:** पेरणीच्या आधीच्या काही आठवड्यांत **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** पुन्हा करावी, विशेषत: जर बियाणे जुन्या वर्षाचे असेल.
उगवणक्षमता वाढवण्यासाठी उपाययोजना
उगवणक्षमता कमी असल्याचे आढळल्यास, काही उपाय करता येऊ शकतात:
* **बीउपचार:** उगवणक्षमता वाढवणारे जैविक किंवा रासायनिक बीउपचार करणे.
* **भिजवणे (Soaking):** पेरणीपूर्वी बियाणे ६-८ तास स्वच्छ पाण्यात भिजवून ठेवणे.
* **स्प्राउटिंग:** भिजवलेल्या बियाण्यांना ओल्या फडक्यात गुंडाळून १२-२४ तास ठेवून छोटे अंकुर फुटवणे आणि मग पेरणी करणे (हवामान अनुकूल असल्यास).
निष्कर्ष: स्वावलंबनासाठी गुणवत्ता तपासणी
प्रतिकूल हवामान आणि प्रमाणित बियाण्यांच्या उपलब्धतेत अडचणी यामुळे शेतकऱ्यांसाठी स्वबिजाचा वापर हा एक व्यवहार्य पर्याय बनत आहे. पण यशाची गुरुकिल्ली म्हणजे पेरणीपूर्वी **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** करणे. गोणपाट पद्धत किंवा वर्तमानपत्र पद्धत या साध्या, कमी खर्चिक आणि घरगुती पद्धतींद्वारे हे सहज शक्य आहे. ही तपासणी करून, चांगल्या गुणवत्तेचे बियाणे निवडून, पेरणीच्या योग्य प्रमाणाचा अंदाज घेता येतो. यामुळे उगवण कमी होण्याचे धोके कमी होतात, रोपांची संख्या पुरेशी राहते आणि शेवटी उत्पादन वाढण्यास मदत होते. त्यामुळे प्रत्येक शेतकऱ्याने हंगामापूर्वी **सोयाबीन बियाण्याची उगवणक्षमता तपासणी** करण्याची सवय लावावी, ज्यामुळे पिकाचे यश आणि आर्थिक फायदा निश्चित होईल.