महाराष्ट्रातील शेतजमीन दरवर्षी झीज होत चाललेली आहे, ही एक कठोर वास्तव्यता आहे. सलग एकच पीक घेण्याची सवय, रासायनिक खतांवरचे वाढते अवलंबन, मातीतील सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण धोक्याच्या पातळीवर येणे आणि पाण्याची धारणक्षमता कमी होणे यामुळे शेतीची स्थिती बिकट झाली आहे. अशा या पार्श्वभूमीवर, अमेरिकेतील Soil Health Model हा एक क्रांतिकारी उपाय ठरू शकतो. महाराष्ट्रातील मातीचे आरोग्य सुधारण्यासाठी अमेरिकेतील Soil Health Model मध्ये अंतर्भूत असलेले तत्त्वज्ञान आपल्यासाठी मार्गदर्शक ठरू शकते.
अमेरिकेतील Soil Health Model म्हणजे नक्की काय?
अमेरिकेतील Soil Health Model ही केवळ एक पद्धत नसून, शेतीकडे पाहण्याचा एक संपूर्ण दार्शनिक दृष्टिकोन आहे. हा मॉडेल माती ही एक जिवंत, श्वास घेणारी संस्था आहे या विचारावर आधारित आहे. USDA आणि NRCS यांसारख्या संस्थांनी घडवलेला हा अमेरिकेतील Soil Health Model पाच मूलभूत तत्त्वांवर कार्य करतो: मातीची किमान अथवा शून्य नांगरणी, झाकण पिकांचा (Cover Crops) वापर, पिकांचा अवशेष जमिनीवरच ठेवणे, पिकांची विविधता आणि फेरपालट, आणि जमिनीत सतत सजीव मुळांची उपस्थिती राखणे. ही तत्त्वे एकत्रितपणे अमलात आणल्यास मातीचे भौतिक, रासायनिक आणि जैविक आरोग्य झपाट्याने सुधारू शकते.
सेंद्रिय कार्बन वाढवण्यासाठीचे ब्लूप्रिंट
महाराष्ट्रातील बहुतेक शेतजमिनीतील सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण ०.३% ते ०.८% दरम्यान असल्याचे आढळून आले आहे, जे आदर्श पातळीपेक्षा खूपच कमी आहे. येथेच अमेरिकेतील Soil Health Model चे योगदान निर्णायक ठरते. झाकण पिके, नांगरणी टाळणे आणि वनस्पती अवशेष जमिनीवर सोडणे यासारख्या पद्धतींद्वारे हा मॉडेल सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण २-३% पर्यंत नेण्यास मदत करतो. महाराष्ट्रात जर अमेरिकेतील Soil Health Model राबवला गेला, तर मातीचा पोत सुधारेल, पाण्याची धारणक्षमता वाढेल आणि खतांचा वापर देखील २०-३०% कमी करता येईल.
दुष्काळाशी लढण्यासाठी एक शस्त्र
पाण्याची टंचाई हे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसमोरील सर्वात मोठे आव्हान आहे. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी अमेरिकेतील Soil Health Model एक प्रभावी उपाय सुचवितो. या पद्धतींचा वापर करून अमेरिकेतील शेतकरी २५-४०% पाण्याची बचत करू शकतात, कारण सुधारलेली माती पावसाचे पाणी अधिक प्रमाणात शोषून घेते आणि बाष्पीभवनामुळे होणारी नष्टी टाळते. मराठवाडा, विदर्भ यांसारख्या दुष्काळग्रस्त भागांसाठी अमेरिकेतील Soil Health Model लागू करणे म्हणजे पाण्याच्या संकटावर मात करण्यासाठीचे एक सामर्थ्यशाली शस्त्र प्राप्त होण्यासारखे आहे.
शून्य नांगरणीचे आर्थिक फायदे
शेतीचा खर्च कमी करण्याच्या दृष्टीने अमेरिकेतील Soil Health Model मधील ‘शून्य नांगरणी’ (Zero Tillage) हे तत्त्व अतिशय महत्त्वाचे आहे. नांगरणी केल्याने मातीतील जैवविविधता नष्ट होते आणि इंधनाचा खर्च वाढतो. या मॉडेलनुसार नांगरणी टाळल्यास ट्रॅक्टरचा वापर, इंधनखर्च आणि वेळेची बचत होऊन एका हंगामात शेतकऱ्याचा ४,००० ते १५,००० रुपये इतका खर्च कमी होऊ शकतो. महाराष्ट्रातील लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांसाठी अमेरिकेतील Soil Health Model मधील हे तत्त्व आर्थिक स्थैर्य आणणारे ठरू शकते.
झाकण पिके: एक बहुउद्देशीय उपाय
अमेरिकेतील Soil Health Model चा एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ म्हणजे झाकण पिकांचा (Cover Crops) वापर. ही पिके मुख्य पिकासोबत किंवा त्याच्या दरम्यान लावली जातात आणि त्यांचे उद्देश माती झाकून ठेवणे, तण कमी करणे आणि हरितखत म्हणून काम करणे हे आहेत. क्लोव्हर, राय, मोठ यांसारख्या पिकांचा वापर करून हे साध्य केले जाते. महाराष्ट्रातील जेव्हा अमेरिकेतील Soil Health Model नुसार झाकण पिकांचा वापर केला जातो, तेव्हा तणांवर नियंत्रण होते, मातीतील सूक्ष्मजीवांची क्रियाकलापी वाढ होते आणि जमिनीची पोषकद्रव्ये परत भरपाई होते.
पिक विविधतेचे जादूई परिणाम
एकाच पिकाचीसलग पेरणी केल्याने मातीतील विशिष्ट पोषकद्रव्यांचा संपुष्टात येतो आणि रोग-कीटकांचा प्रादुर्भाव वाढतो. ही समस्या दूर करण्यासाठी अमेरिकेतील Soil Health Model मध्ये पिक फेरपालट आणि विविधतेवर भर दिला आहे. उदाहरणार्थ, मका → सोयाबीन → गहू → झाकण पीक असे चक्र अमेरिकेत यशस्वीरित्या राबवले जाते. महाराष्ट्रातील शेतकरी जर अमेरिकेतील Soil Health Model च्या मार्गदर्शनाखाली सोयाबीन, हरभरा, ज्वारी आणि हरितखत यांचे चक्र तयार केले, तर मोनोकल्चरचे दुष्परिणाम टाळता येतील आणि उत्पादनक्षमता टिकून राहील.
मातीची तपासणी: निव्वळ अहवालापलीकडे
सध्या,मातीची तपासणी म्हणजे एन, पी, के (नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम) चे प्रमाण पाहण्यापुरते मर्यादित आहे. पण अमेरिकेतील Soil Health Model नुसार, मातीच्या आरोग्याच्या संपूर्ण मूल्यांकनासाठी सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण, पाण्याची झिरपण क्षमता, सूक्ष्मजीवांची लोकसंख्या आणि मातीचा पोत यांचा अंतर्भाव करणे आवश्यक आहे. महाराष्ट्रात जर अमेरिकेतील Soil Health Model च्या आधारे प्रगत माती आरोग्य केंद्रे स्थापन केली, तर शेतकऱ्यांना केवळ NPK चा नव्हे तर मातीच्या संपूर्ण आरोग्याचा वैज्ञानिक अहवाल मिळू शकेल.
रासायनिक खतांपासून मुक्तीचा मार्ग
रासायनिक खतांचा वाढता खर्च आणि पर्यावरणावरील त्यांचे वाईट परिणाम ही आता सर्वमान्य समस्या झाली आहे. याला पर्याय म्हणून अमेरिकेतील Soil Health Model नैसर्गिक पद्धतीने पोषकद्रव्ये पुरविण्याची पद्धत शिकवितो. या मॉडेलचा वापर केल्याने नायट्रोजनची गरज २५-४०% कमी होते, तर पोटॅशिअम आणि फॉस्फरसची पूर्तता मातीतील सूक्ष्मजीव आणि सेंद्रिय पदार्थांद्वारे होऊ शकते. महाराष्ट्रात अमेरिकेतील Soil Health Model ला प्रोत्साहन देऊन शेतकऱ्यांना खतखर्चातील मोठी बचत करणे शक्य आहे.
उत्पादनवाढ आणि जमिनीच्या धूपवर नियंत्रण
शेवटी,कोणत्याही शेती पद्धतीची कसोटी म्हणजे उत्पादनवाढ आणि पर्यावरणीय संवर्धन. Soil Health Model या दोन्ही बाबतीत उत्कृष्ट परिणाम दाखवतो. संशोधनानुसार, या मॉडेलमुळे मक्याचे उत्पादन १८%, सोयाबीनचे १०-१५% आणि गव्हाचे २०% पर्यंत वाढू शकते. त्याचबरोबर, माती झाकून ठेवल्यामुळे पावसाच्या पाण्यामुळे होणारी जमिनीची धूप ५०-९०% पर्यंत कमी होते. महाराष्ट्रातील, विशेषतः घाटमाथा भागात, अमेरिकेतील Soil Health Model लागू करून धूप नियंत्रणासोबतच उत्पादनवाढीचे हे दुहेरी फायदे मिळवता येतील.
महाराष्ट्रातील अंमलबजावणीचे रोडमॅप
हाबदल घडवून आणण्यासाठी एक सुस्पष्ट कार्ययोजना आवश्यक आहे. प्रथम, प्रत्येक जिल्ह्यात Soil Health Model वर आधारित माती आरोग्य केंद्रे स्थापन करावीत. दुसरे म्हणजे, शासनाने झाकण पिकांच्या बियाणांची सोय उपलब्ध करून द्यावी. तिसरे, शून्य-नांगरणी यंत्रांचा सहजासहजी उपलब्धता गावपातळीवर करून द्यावी. चौथे, शेतकऱ्यांसाठी दोन-दिवसीय प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित करून अमेरिकेतील Soil Health Model चे महत्त्व समजावून सांगावे. पाचवे, सध्या चालू असलेली माती आरोग्य कार्ड योजना अपग्रेड करून ‘Soil Health Card 2.0’ आणणे आवश्यक आहे, ज्यामध्ये सूक्ष्मजीवांची संख्या, झिरपण दर यासारखी माहिती अंतर्भूत असेल.
निष्कर्ष: एक टिकाऊ आणि सुखी शेतीचे स्वप्न
शेवटी,असा निष्कर्ष काढता येतो की अमेरिकेतील Soil Health Model हे केवळ एक शास्त्र नसून, महाराष्ट्राच्या शेतीचे भवितव्य पालटू शकणारे एक दर्शन आहे. यामुळे केवळ उत्पादन वाढत नाही, तर पाणी वाचते, खतांचा खर्च कमी होतो, माती जिवंत राहते आणि शेतकऱ्याचा निव्वळ नफा वाढतो. शासन, कृषी संशोधन संस्था आणि शेतकरी या तिघांनीही मिळून Soil Health Model चा दीर्घकालीन दृष्टीने स्वीकार केल्यास, महाराष्ट्राची शेती खरीखुरी ‘सुखी आणि समृद्ध’ बनू शकते.