मराठी वर्षातील श्रावण महिना अत्यंत पवित्र आणि फलदायी मानला जातो. चातुर्मासाचा हा भाग सुरू होतानाच यंदा गुरुपुष्यामृतयोग जुळून आला आहे, ज्यामुळे या महिन्याचा शुभारंभ अधिक पुण्यप्रद ठरतो. महाराष्ट्रात हा महिना २५ जुलै २०२५, शुक्रवारी सुरू होत आहे. श्रावण महिना हा व्रत-उपवासांचा राजा म्हणून ओळखला जातो, ज्यातील प्रत्येक दिवस विशेष धार्मिक कृतींनी सजवला जातो. या सर्वांमध्ये **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** ला अनन्य महत्त्व आहे. निसर्गाच्या हिरव्यागार शोभेसोबत उत्साहाचे वातावरण निर्माण करणारे हे **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** भक्तांच्या आस्थेचे केंद्रबिंदू बनतात.
श्रावणी सोमवार: महादेवाच्या उपासनेचा सर्वोत्कृष्ट काळ
आषाढी एकादशीला देवशयनी झाल्यानंतर चातुर्मासात ब्रह्मांडाचे पालनपोषण श्रीमहादेव करतात अशी श्रद्धा आहे. श्रावण महिना भगवान शंकराच्या भक्तीसाठी सर्वोत्तम मानला जातो, त्यामुळे या महिन्यातील प्रत्येक सोमवाराला ‘श्रावणी सोमवार’ म्हटले जाते आणि त्याचे विशेष महत्त्व असते. या दिवशी देशभरातील शिवालयांमध्ये भाविकांची गर्दी होते. मंदिरांमध्ये घंटा-नादाने परिसर गुंजायमान होतो. जलाभिषेक, दुग्धाभिषेक, रुद्राभिषेक असे विविध अभिषेक करून भक्त महादेवाला प्रसन्न करण्याचा प्रयत्न करतात. या सोमवारी केल्या जाणाऱ्या **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** मध्ये शिवामूठ वाहणे ही एक अत्यंत महत्त्वाची कृती समजली जाते. प्रत्येक सोमवारी वाहिली जाणारी शिवामूठ ही दानाच्या परंपरेचे प्रतीक आहे आणि **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी**चा अविभाज्य भाग आहे.
श्रावणातील वारानुसार व्रतवैकल्यांचे वैशिष्ट्य
श्रावण महिन्याला “व्रत-वैकल्यांचा राजा” म्हणण्याचे कारण म्हणजे प्रत्येक वाराला विशिष्ट धार्मिक कृतींची रंगत. सोमवार हा महादेवाच्या उपासनेसाठी समर्पित असतो, ज्यामध्ये **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** म्हणून अर्ध्यावटी उपवास व शिवामूठ अर्पण करण्याची परंपरा आहे. नववधूंनी तांदूळ, तीळ, मूग, जवस व सातू या धान्यांच्या मुठी शिवालिंगाला वाहण्याचा क्रम या दिवशी पाळला जातो. मंगळवारी मंगळागौरीची पूजा करून स्त्रिया सामूहिक खेळांच्या माध्यमातून आनंदस्नान करतात. बुधवारी बुधदेवाचे आराधन तर गुरुवारी बृहस्पतीच्या उपासनेला प्राधान्य दिले जाते. शुक्रवारी गौरीपूजन, सुवासिनींना भोजन व हळद-कुंकू लावण्याची प्रथा आहे. शनिवारी शनिमहाराज, मारुती, नृसिंह आणि पिंपळ यांच्या पूजेसोबत मुंजा मुलांना स्नान घालून भोजन देण्याची कृती केली जाते. रविवारी आदित्यपूजन करून सूर्यदेवाला खिरीचा नैवेद्य अर्पण केला जातो. हे सर्व विधी **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** प्रमाणेच कुटुंबजीवनातील आध्यात्मिकता दृढ करतात.
श्रावणातील सणसमारंभांचे बहुरंगी स्वरूप
या पावन मासातील सण हे भारतीय संस्कृतीचे बहुआयामी दर्शन घडवतात. शुद्ध पंचमीला नागपंचमी साजरी केली जाते, ज्यामध्ये नागदेवतेचे दुग्धाभिषेकाने पूजन केले जाते. पौर्णिमेला समुद्राला नारळ अर्पण करून वरुणदेवाची आराधना केली जाते, म्हणून याला “नारळी पौर्णिमा” म्हणतात. याच दिवशी बहिणी भावांना राखी बांधतात, त्यामुळे “रक्षाबंधन” हे नाव प्रचलित आहे. सुताची पोवती हातात बांधण्याच्या प्रथेमुळे याला “पोवती पौर्णिमा” असेही संबोधले जाते. श्रवण नक्षत्र येणाऱ्या पौर्णिमेला पुरुष नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात, या विधीला “श्रावणी” म्हणतात. उत्तर भारतात राधाकृष्णांच्या झोक्यावर झुलण्याची प्रथा असते. श्रावण वद्य अष्टमीला कृष्णजन्मोत्सव साजरा करण्यात येतो तर उत्तरेतील नंदोत्सव याच्या पुढील दिवशी साजरा होतो. अमावास्येला “पिठोरी अमावास्या” म्हणून संततीप्राप्तीसाठी विशेष व्रत केले जाते. काही भागात या दिवशी बैलपोळ्याचा सणही उत्साहात साजरा केला जातो. या सर्व उत्सवांमध्ये **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** प्रमाणेच सामुदायिक भावनेचे दर्शन घडते.
श्रावण शुक्रवारी जिवती पूजनाचे कुलाचार
श्रावण महिन्याचा प्रारंभ शुक्रवारी होत असल्याने या दिवसाला “संपत शुक्रवार” म्हणून विशेष स्थान प्राप्त झाले आहे. मराठवाड्यात ज्येष्ठा गौरीचे आगमन मानले जाते तर महाराष्ट्राच्या इतर भागात जिवतीची पूजा केली जाते. या दिवशी घरातील स्त्रिया उपवास करून देवीचा मुखवटा स्थापित करतात. आघाडा, केना, दुर्वा, दूध-साखर आणि गुळ-फुटाण्याचा नैवेद्य दाखविला जातो. सोवळ्यात पुरणपोळीचा स्वयंपाक करून सुवासिनींना भोजन दिले जाते. तेलंगाणा व कर्नाटकात याला “वरदलक्ष्मी व्रत” म्हणून साजरे केले जाते. महाराष्ट्रातील विविध प्रदेशांत हा कुलाचार वेगवेगळ्या पद्धतीने पाळला जातो. मराठवाड्यातील ब्राह्मण समाजात विशेषतः हा कुलाचार केला जातो. माता या दिवशी मुलांच्या दीर्घायुष्यासाठी जगदंबेची प्रार्थना करतात आणि डोक्यावर अक्षता टाकतात. संध्याकाळी सुवासिनींना हळदी-कुंकू लावण्याची प्रथा आहे. **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** प्रमाणेच ही कृतीही कुटुंबकल्याणाच्या भावनेतून केली जाते.
श्रावण शुक्रवारी पूजाविधीचे तपशील
या पवित्र दिवशी कुलदेवीच्या सोबत लक्ष्मी व जिवतीची उपासना केली जाते. जिवतीचा कागद श्रावण महिन्याच्या सुरुवातीच्या वारी देव्हाऱ्याजवळ भिंतीवर लावला जातो व आठवड्यातून चार दिवस त्याची पूजा केली जाते. फुलांच्या माळा, हळद-कुंकू लावलेले कापसाचे गेजवस्त्र, गंध, अक्षता यांचा उपयोग करून जिवतीची पूजा केली जाते. पुरणाचे ५, ७ किंवा ९ दिवे करून लक्ष्मी व जिवतीची आरती केली जाते. विड्याची पाने, सुपारी, फळे, दूध-साखर, चणे-फुटाणे यांचा नैवेद्य दाखवला जातो. सुवासिनींना हळदी-कुंकवाला बोलवून दूध-साखर व चणे-फुटाणे दिले जातात. संततीसंरक्षणासाठी जिवतीपूजेचे विशेष महत्त्व आहे. हे सर्व विधी **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** सारख्याच श्रद्धाभावेने पार पाडले जातात आणि कुटुंबीय जीवनात संस्कारांची साक्ष देतात.
<विजयी विसर्जन>
श्रावण महिना हा केवळ धार्मिक कर्मकांडांचा नव्हे, तर संपूर्ण जीवनशैलीचा उत्सव आहे. प्रत्येक वाराच्या व्रतापासून ते सणसमारंभापर्यंत, प्रत्येक कृती मानवी जीवनातील निसर्गाशी असलेल्या सांस्कृतिक ऋणाची आठवण करून देते. **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** हा यातील एक महत्त्वाचा टप्पा असला तरी, संपूर्ण महिना हा भारतीय तत्त्वज्ञानातील “वसुधैव कुटुंबकम्” या संकल्पनेचे जिवंत प्रतीक आहे. सामूहिक भावना, पर्यावरणाची जपणूक आणि आध्यात्मिक उन्नती यांचा अनोखा मेळ या पावन काळात दिसून येतो.
शिवामूठ व्रत: परंपरेचे आणि श्रद्धेचे साक्षात्कार
महाराष्ट्रात विवाहानंतरची पहिली पाच वर्षे स्त्रिया श्रावणातील सर्व सोमवारी शिवामूठ वाहण्याचे व्रत करतात. हे व्रत फक्त उपवासापुरते मर्यादित नसून त्यात एक विशिष्ट धार्मिक पद्धतीचे पालन केले जाते. या **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** मध्ये प्रत्येक सोमवारी एका विशिष्ट धान्याची एक मूठ (शिवामूठ) शिवलिंगावर अर्पण केली जाते. क्रमानुसार पहिल्या सोमवारी तांदूळ, दुसऱ्याला तीळ, तिसऱ्याला मूग, चौथ्याला जवस आणि पाचव्या श्रावणी सोमवारी सातू अर्पण केला जातो. मूठ वाहताना ‘नम: शिवाय शान्ताय पंचवक्त्राय शूलिने । शृकङ्गिभृङ्गि-महाकालणयुक्ताय शम्भवे ।।’ हा मंत्र म्हणण्याची परंपरा आहे. पाच वर्षांचा हा व्रतकाल संपल्यावर यथाविधी उद्यापन करणे गरजेचे असते. ब्राह्मणभोजन, दान, दक्षिणा देऊन या सुंदर **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी**ची शांततेने समाप्ती केली जाते.
शिवामूठ: सासरी प्रेम आणि सन्मान मिळवण्याची गुरुकिल्ली
श्रावणातील स्त्रियांसाठी शिवामूठ हा केवळ धार्मिक विधी नसून एक शक्तिशाली सामाजिक आणि भावनिक रस्सी देखील आहे. नव्या वधूंना सासरच्या कुटुंबात प्रेमाने आणि सन्मानाने वावरायचे असते. या इच्छेची पूर्तता करणारा एक ‘वसा’ (इच्छा पूर्ण करणारी कृती) म्हणजे श्रावणातील शिवामूठ. असे मानले जाते की हा वसा केल्याने सासुरवाशीण सासरच्या सर्वांची आवडती बनते. प्रत्येक श्रावणी सोमवारी शिवामूठ वाहताना भक्तिनी मनापासून प्रार्थना करतात: *”शिवा शिवा महादेवा… माझी शिवामूठ ईश्वरा देवा सासू-सासरा, दिरा-भावा, नणंदाजावा, भ्रतारा नावडतीची आवडती कर रे देवा.”* हा भावपूर्ण **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** स्त्रियांच्या मनातील सुख-शांतीची कामना व्यक्त करतो. या दिवशी उपवासाचे पालन करणे, उष्टे टाळणे आणि सायंकाळी आंघोळ करून महादेवाला बेलपत्र वाहणे या सर्वांमुळे हा मोठा वसा पूर्णत्वास जातो. तो प्रत्येक महिलेने करावा, अशी श्रद्धा आहे.
शिवामूठ आणि दानाचे सनातन तत्त्वज्ञान
स्त्रिया आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि कुटुंबाच्या कल्याणासाठी ही व्रते-वैकल्ये प्रेमाने पार पाडतात. या व्रतांमुळे दैनंदिन जीवनाच्या नेहमीच्या तोचतोपणात थोडासा बदल घडतो आणि त्यातून त्यांना आंतरिक समाधान मिळते. या **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** मधील सर्वात खोलवर असलेला संदेश म्हणजे दानाचे तत्त्वज्ञान. मूठभर धान्य अर्पण करणे हे केवळ प्रतीकात्मक नसून देण्याच्या संस्काराचे द्योतक आहे. “देण्याने कमी होत नाही, वाढतेच” हे भारतीय तत्त्वज्ञान या लहानशा कृतीतून साकारते. गृहिणीला मूठभर धान्य देता आले याचा आनंद होतो, तर घेणाऱ्या गरजूंना ते मिळाले याचे समाधान असते – अशी दुहेरी पुण्याई या विधीतून प्राप्त होते. ज्यांना शिवालयात जाऊ शकत नाही, त्यांनी घरीच शिवामूठ काढून, शंकराचे नामस्मरण करून ती गरजूंना द्यावी, अशीही पर्यायी पद्धत सांगितली जाते. अशाप्रकारे हा **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** भक्ती आणि परोपकार यांचा सुंदर मेळ घालतो.
यंदाचे श्रावणी सोमवार: तारखा आणि शिवामूठ
२०२५ साली श्रावण महिना २५ जुलै रोजी सुरू होऊन पहिला श्रावणी सोमवार २८ जुलै रोजी आहे. यंदाचे श्रावणी सोमवार खालीलप्रमाणे असतील:
| तारीख | सोमवार क्रमांक | वाहावयाची शिवामूठ |
| :—————– | :————- |
| २८ जुलै २०२५ | पहिला | तांदूळ |
| ०४ ऑगस्ट २०२५ | दुसरा | तीळ |
| ११ ऑगस्ट २०२५ | तिसरा | मूग |
| १८ ऑगस्ट २०२५ | चौथा | जवस |
| २५ ऑगस्ट २०२५ | पाचवा | सातू |
हा पवित्र महिना भक्ती, अनुशासन आणि परोपकाराच्या भावनेने जगण्याची प्रेरणा देतो. प्रत्येक **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** हा केवळ एक पूजन कर्म नसून, आपल्या संस्कृतीतील सामूहिकता, दानशीलता आणि कुटुंबप्रेम या मूल्यांचे दर्शन घडविणारा एक सुंदर सण आहे. श्रावणाच्या या पावन काळात महादेव सर्वांचे कल्याण करोत!
श्रावणातील आहारनियमांचे शास्त्रशुद्ध आधार
श्रावण महिन्यात मांसाहार व पालेभाज्या टाळण्याच्या सांस्कृतिक परंपरेचे केवळ धार्मिक नव्हे तर सशास्त्र कारण आहे. असे मानले जाते की मांसाहार तामसिक प्रवृत्ती वाढवून **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** सारख्या सात्विक साधनेत अडथळा निर्माण करतो. तथापि, या नियमांमागील खरा तर्क निसर्गशास्त्रात सापडतो. पावसाळा हा जैवविविधतेच्या पुनरुत्पादनाचा काळ असतो. या काळात मासेमारी किंवा शिकार केल्यास प्रजनन चक्रात व्यत्यय येतो. हिरव्या पालेभाज्या खाण्यावरची मनाईही याच तर्काने – ओल्या हवामानात या भाज्यांवर जीवाणूंची वाढ झपाट्याने होते. त्यामुळे **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** साजरे करताना पर्यावरणीय संवेदनशीलतेचे हे तत्त्व लक्षात घेतले जाते.
आयुर्वेदीय दृष्ट्या श्रावणात मांसाहार का निषिद्ध?
आयुर्वेदानुसार श्रावणात शरीराची पचनाग्नी (जठराग्नी) क्षीणावस्थेत असते. या काळात वात व कफ दोष प्रबल होतात, त्यामुळे जड, स्निग्ध आणि गुरू असलेले अन्न योग्यरित्या पचत नाही. मांसाहार हे शरीराला भारीपणा आणणारे व स्रावनिर्मितीला कारणीभूत ठरते. परिणामतः अर्धपचन झालेले अन्न शरीरात आमविष (विषारी अवशेष) निर्माण करते. हे आमविष **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** करताना येणाऱ्या एकाग्रतेत व्यत्यय आणू शकते. त्यामुळे अपचन, सांधेदुखी, अनिद्रा या आजारांपासून वाचण्यासाठी मांसाहार टाळणे शास्त्रोक्त आहे.
तामसिकतेपलीकडे: श्रावणी आहारविज्ञान
मांसाहारामुळे तामसिक प्रवृत्ती वाढते हे सत्य असले तरी, श्रावणातील आहारसंहितेचे खरे रहस्य आयुर्वेदाच्या ऋतुचर्या संकल्पनेत दडले आहे. पर्जन्यकाळात शरीराचे प्रतिकारशक्तीचे स्तर कमी असल्याने बॅक्टेरिया युक्त मांस खाणे आरोग्यासाठी धोकादायक ठरते. याच काळात तळे-तलाव भरून वाहणाऱ्या पाण्यामुळे जलजनित रोगांचा धोका वाढतो. हिरव्या पालेभाज्यांवर किडणाऱ्या सूक्ष्मजीवांमुळे पोटाचे आजार होण्याची शक्यता असते. म्हणूनच ऋषींनी **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** दरम्यान हलके, पचनक्षम सात्विक आहाराचा सल्ला दिला आहे. त्यामुळे हे नियम केवळ आध्यात्मिक नसून वैद्यकशास्त्राच्या पायावर उभे आहेत.
पर्यावरणीय संतुलन आणि ऋतुचर्येचे सूत्र
श्रावणातील आहारनियम हे पारिस्थितिक संवेदनशीलतेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठी प्रजननकाळात शिकार किंवा मासेमारी थांबवणे हे निसर्गसंवर्धनाचे मूलभूत तत्त्व आहे. पावसाळ्यात हिरव्या पालेभाज्यांचे उत्पादन कमी होते व त्यांची गुणवत्ता घटते. शिवाय, ओल्या जमिनीत भाजीपाला करण्यासाठी अधिक कीटकनाशके वापरावी लागतात. ही सर्व पर्यावरणीय सत्ये **श्रावण सोमवार धार्मिक विधी** सोबत जोडलेल्या आहारसंहितेत अंतर्भूत आहेत. त्यामुळे ही परंपरा केवळ आरोग्यरक्षणाचाच नव्हे तर पारिस्थितिक समतोल राखण्याचाही मार्ग दाखवते.
श्रावण मासारंभ शुभेच्छा संदेश 2025 (Shravan 2025 Wishes In Marathi)
आनंद माझ्या मनात माईना,
सृष्टी सजली बदलली दृष्टी
घेऊन सरींवर सरी आला तो माझ्या अंगणी
श्रावण महिन्याच्या हार्दिक शुभेच्छा!
रंग रंगात रंगला श्रावण
नभ नभात उतरला श्रावण
पानापानात लपला श्रावण
फुलाफुलांत उमलला श्रावण
श्रावण महिन्याच्या मन भरून शुभेच्छा!
श्रावण मासाला झाला प्रारंभ
करू शिवाच्या पूजेला आरंभ
ठेऊ शिवाचे व्रत
होईल श्रावणी सोमवार सुफळ संपूर्ण
श्रावण मासारंभाच्या हार्दिक शुभेच्छा!
महाकाल नावाची किल्ली
उघडेल तुमच्या नशिबाची खिडकी,
होतील सर्व कामे पूर्ण तुमची
श्री शिव शंकराची हीच महती,
ओम नम: शिवाय
श्रावण मासारंभाच्या हार्दिक शुभेच्छा!
परंपरेचे करूया जतन
आला आहे श्रावण…
श्रावण महिन्याच्या मनःपूर्वक शुभेच्छा!
संस्कृतीचा अनमोल ठेवा राखण्या
आला तो श्रावण पुन्हा आला…
श्रावण महिन्याच्या हार्दिक शुभेच्छा!
निसर्ग आलाय बहरून,
मनही आलंय मोहरून,
रंगात तुझ्या नहाण्या,
मन होई पाखरू पाखरू
श्रावण महिन्याच्या हार्दिक शुभेच्छा!
सणासुदीची घेऊन उधळण
आला रे आला हसरा श्रावण!
श्रावण महिन्याच्या तुम्हा सर्वांना खूप शुभेच्छा!
शिव हेच सत्य आहे, शिव सुंदर आहे
शिव अनंत, शिव ब्रम्ह आहे
शिव आहे शक्ती आणि शिवच आहे भक्ती
श्रावण मासारंभाच्या हार्दिक शुभेच्छा!
चाहूल तुझी लागताच येते मन बहरून
अशा या श्रावण महिन्याच्या खूप खूप शुभेच्छा!
कर्तव्य आणि नात्यांची देतो आठवण
करून ठेवतो कायमची साठवण
असा हा तुमच्या आमच्या सर्वांचा लाडका महिना श्रावण
श्रावण मासारंभाच्या हार्दिक शुभेच्छा!
(टीप : वरील सर्व बाबी केवळ माहिती म्हणून वाचक-प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवत आहे. यातून आम्ही कोणताही दावा करत नाही.)