पावसाची हुलकावणी अन् शेतकऱ्यांची पिक वाचविण्यासाठी धडपड

पिक वाचविण्यासाठी धडपड करणाऱ्या शेतकऱ्यांची व्यथा

जूनच्या पहिल्या आठवड्यात झालेल्या रिमझिम पावसाने टाकरवड (हुमनाबाद तालुका) परिसरातील शेतकऱ्यांना आशेचा किरण दाखवला. हवा ओलावर झाल्याचे पाहून, त्यांनी उत्साहाने खरीप हंगामातील पेरणी पूर्ण केली – सोयाबीन, मूग, उडीद, मका, भुईमूग, तूर, ज्वारी, बाजरी यांसारखी पिके रुजवली. मात्र, हा पाऊस फक्त एक हुलकावणी ठरला. निम्म्या पावसाने मन वरवरचे आनंदित केले आणि मग अचानक थांबला. त्यानंतरचे ३८ दिवस हे पावसाच्या पूर्ण खंडाचे ठरले. हवेतील ओलावा नष्ट झाला, जमीन पुन्हा कोरडी पडू लागली आणि अंकुरलेली पिके उन्हामुळे करपण्यास सुरुवात केली. आता, जीवघेण्या उन्हात, शेतकरी **पिक वाचविण्यासाठी धडपड** करत आहेत, प्रत्येक दिवस त्यांच्या चिंतेत भर टाकत आहे. ‘पाऊस पडेल का?’ हा प्रश्न त्यांच्या मनात सतत घोळत आहे. शेतकडे चिंतेने बघणे आणि आकाशाकडे नजर गुंफून पावसाची वाट पाहणे हा त्यांच्या दैनंदिन जीवनाचा भाग बनला आहे. या कठीण **पिक वाचविण्यासाठी धडपड** अर्थातच भारावून टाकणारी आहे.

कालव्यातून पाणी सोडण्याची गरज आणि गंभीर मागणी

टाकरवड गाव हे सैद्धान्तिकपणे १००% सिंचन क्षमता असलेल्या प्रकल्पाच्या आत येते. पावसाच्या ह्या दीर्घ खंडामुळे आणि पिकांची वाढत जाणारी हालअपेष्टा पाहून, गावातील शेतकऱ्यांनी आता आवाज उठवला आहे. त्यांची स्पष्ट मागणी आहे – सिंचनासाठी उपलब्ध असलेल्या उजव्या कालव्यातून तातडीने पाणी सोडण्यात यावे. जूनमधील त्या अल्प पावसावर विसंबून राहिलेल्या पिकांना आता पाण्याची नितांत, तातडीची आवश्यकता आहे. सोयाबीनची फुले झडण्याच्या मार्गावर आहेत, मक्याची पाने गळू लागली आहेत, भुईमुगाची वाढ खुंटली आहे, तर तूर, ज्वारी-बाजरी यांसारखी पिकेही उष्णतेमुळे कोमेजली आहेत. पाण्याचा प्रश्न लगेच सुटला नाही तर ही सर्व पिके पूर्णपणे नष्ट होण्याची शक्यता आहे. म्हणूनच टाकरवड शिवारातील शेतकरी एकवाक्य झाले आहेत आणि त्यांची ही मागणी केवळ पाण्याची नाही, तर त्यांच्या भविष्यातील अन्नसुरक्षेची आणि आर्थिक स्थैर्याचीही ग्वाही मागणारी आहे. ही केवळ एक मागणी नसून, पूर्णपणे सिंचन क्षमता असतानाही पाणी न मिळाल्यामुळे होणाऱ्या निराशेची आणि पिकांच्या जीवनासाठी असलेल्या प्रचंड धडपडीची निदर्शक आहे.

पावसाचा खंड : हवामान बदलाची भीषण सूचना आणि अनुत्तरित प्रश्न

“पावसाचा खंड पडल्यामुळे पावसाचा खोड?” हा प्रश्न फक्त टाकरवडपुरता मर्यादित नाही, तर संपूर्ण भारतीय शेतीच्या भवितव्याशी निगडीत आहे. सध्या शेतकऱ्यांना केवळ भीषण उन्हाचा त्रास देत आहे असे नाही, तर त्यांच्या मेहनतीने लावलेली पिके पाण्याच्या अभावी वाया जाताना दिसत आहेत. ही परिस्थिती केवळ नैसर्गिक चक्राचा भाग आहे का? की हे हवामान बदलाचे स्पष्ट आणि भयावह संकेत आहेत? पावसाचे नमुने अधिक अनिश्चित होत आहेत, पावसाचे खंड लांबत आहेत आणि तीव्रता वाढत आहे – हे सर्व हवामान बदलाचे लक्षण दिसत आहेत. मग, या संकटावर मात करण्यासाठी कृषी विभागाने काय योजना आखली आहे? पाण्याच्या कमतरतेत टिकून राहणारी, उष्णतास सहन करू शकणारी पिकांची जातवारी विकसित केली जात आहे का? पावसाचा पाणी साठवण्यासाठी (वॉटर हार्वेस्टिंग) प्रभावी उपाययोजना शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचवण्यात येत आहेत का? हे प्रश्न अनुत्तरित राहिले तर शेतकरी प्रत्येक वर्षी अशाच अनिश्चिततेच्या आणि तोट्याच्या भीतीने जगेल का? कर्जाचे ओझे वाढतच राहील का? आकाशाकडे नजर लावून पावसाची वाट पाहणे हेच शेतकऱ्यांचे भवितव्य ठरणार का?

चौकटीबाहेरील उपाय : सेंद्रिय सिंचन आणि दीर्घकालीन धोरणांची गरज

या अत्यंत चिंताजनक परिस्थितीतही, टाकरवड आणि अशाच समस्यांना तोंड देत असलेल्या इतर भागातील शेतकरी हात परावले नाहीत. ते चौकटीबाहेर विचार करत आहेत आणि **पिक वाचविण्यासाठी धडपड** चालू ठेवली आहे. तात्पुरत्या उपायांपेक्षा आता दीर्घकालीन, शाश्वत उपायांची काळाची गरज भासत आहे. यातील सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे पाण्याचे सेंद्रिय व्यवस्थापन (Centralized Water Management System). फक्त कालव्यातून पाणी सोडण्याच्या तातडीच्या मागणीपलीकडे जाऊन, संपूर्ण सिंचन प्रणालीचे आधुनिकीकरण, पाण्याचे नियोजन आणि वितरणाच्या पद्धती सुधारणे, पाणी साठवण्याच्या संरचना वाढवणे आणि त्यांची देखभाल करणे गंभीरपणे आवश्यक आहे. ‘सिंचन प्रकल्प टाकरवड’ यासारख्या प्रस्तावित कालवा योजनांना गती देणे आवश्यक आहे. शिवाय, हवामानबदलाला तोंड देण्यासाठी शेतीच्या पद्धतींमध्ये मूलभूत बदल घडवून आणणे आवश्यक आहे. हवामानशास्त्रज्ञ, कृषी तज्ज्ञ, पाणी व्यवस्थापन तंत्रज्ञ आणि अनुभवी शेती अभ्यासक यांचा सल्ला घेऊन एक व्यापक धोरण तयार करणे गरजेचे आहे. पाणी वाचवणाऱ्या सूक्ष्म सिंचन (ड्रिप, स्प्रिंकलर) पद्धतींचा प्रसार, पावसाचे पाणी मोठ्या प्रमाणात साठवण्याची सोय, ड्रायलँड फार्मिंग तंत्रांचा वापर, हवामानाला अनुरूप अशी पिके निवडणे आणि मिश्र पिक पद्धतींना प्रोत्साहन देणे हे काही महत्त्वाचे टप्पे आहेत. ही धडपड फक्त पाण्याची नाही, तर शेतीच्या भवितव्यासाठीची आहे.

हुलकावणी देणारा पाऊस आणि त्यानंतरचा दीर्घ खंड यांनी टाकरवडच्या शेतकऱ्यांना एका गंभीर संकटात ढकलले आहे. त्यांची **पिक वाचविण्यासाठी धडपड** ही केवळ एका हंगामातील लढा नसून, हवामान बदलाच्या युगात भारतीय शेतीला दिसू लागलेल्या मोठ्या आव्हानांचे प्रतीक आहे. कालव्यातून पाण्याची तातडीची मागणी ही एका लढ्याची सुरुवात आहे. मात्र, खऱ्या अर्थाने शेतीचे भवितव्य सुरक्षित करायचे असेल तर, तातडीच्या उपायांबरोबरच सेंद्रिय पाणी व्यवस्थापन, शाश्वत सिंचन सुविधा आणि हवामानाला सामावून घेणारी शेतीची नवीन तंत्रे यांना प्राधान्य द्यावे लागेल. शेतकऱ्यांची आकाशाकडेची वाट पाहणारी नजर पृथ्वीवरील पाण्याच्या योग्य व्यवस्थापनाकडे वळवणे आणि त्यासाठी ठोस कृती करणे हेच या संकटातून बाहेर पडण्याचा खरा मार्ग आहे. अनिल सिंग अकोल्यावाडी यांच्या शब्दांत सवाल केलेला पाऊस, प्रश्न निर्माण करतो आणि शाश्वत उत्तरांची मागणीही करतो.