भारतीय संस्कृतीतील अनेक व्रत-उत्सवांमध्ये **नागपंचमी** हा सर्पदेवतेला समर्पित असा विशेष दिवस आहे. श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील पंचमी तिथीला साजरी होणारी ही पूजा, २९ जुलै २०२५ रोजी अत्यंत श्रद्धाभावाने पाळली जाणार आहे. **नागपंचमी** ही केवळ सर्पांची पूजा करण्यापुरती मर्यादित नसून ती प्रकृतीशी सहअस्तित्व, भयातून रक्षण आणि दैवी कृपेची प्रार्थना यांचे प्रतीक आहे. या दिवशी नागदेवतेची आराधना केल्याने कुटुंबातील सुख-समृद्धी वाढते आणि विशेषतः कालसर्प दोषापासून मुक्ती मिळते अशी श्रद्धा आहे. या शुभ दिवशी भगवान शिव आणि त्यांच्या अंगणातील वासुकीनाग यांचीही विशेष पूजा केली जाते.
पूजन विधी: श्रद्धेचे आणि विधीचे सामंजस्य
**नागपंचमी**च्या पवित्र दिवशी पूजेची तयारी प्रातःकाळी स्नानादि नित्यकर्मांनी सुरू होते. घरातील पूजास्थळी किंवा जवळच्या मंदिरात नागदेवतेची मूर्ती किंवा सर्पाकृती स्थापन केली जाते. तिची पंचामृताने (दूध, दही, घी, मध आणि साखर) स्नान घातले जाते. त्यानंतर हळद, कुंकू, अक्षता, फुले आणि धूप-दीप अर्पण करून नागदेवतेची पूजा केली जाते. **नागपंचमी**च्या पूजेत ‘ओम कुरु कुल्ले फट स्वाहा’ या मंत्राचा जप करणे अत्यंत फलदायी मानले जाते. तसेच श्री सर्प सूक्ताचे पठणही करावे, याने पूजेची पूर्णता प्राप्त होते. या विधीद्वारे भक्तजन सर्पदेवतेची कृपा मिळविण्याचा प्रयत्न करतात.
कालसर्प दोष निवारणाचा शुभ दिन
ज्योतिषशास्त्रानुसार, कुंडलीतील विशिष्ट ग्रहस्थितीमुळे कालसर्प दोष निर्माण होतो, ज्यामुळे जीवनात अनेक अडचणी येतात असे मानले जाते. या दोषापासून मुक्ती मिळविण्यासाठी **नागपंचमी** हा दिवस अत्यंत महत्त्वाचा आहे. असे मानले जाते की या दिवशी भगवान शिवाची भक्तिभावाने पूजा केल्यास कालसर्प दोषाचे निवारण होते. विशेषतः रुद्राभिषेक करून भगवान शंकराला प्रसन्न करणे हा या दोषाच्या शांतीसाठी श्रेष्ठ उपाय मानला जातो. **नागपंचमी**च्या पवित्र अवसरावर केलेले हे उपाय जीवनातील अडथळे दूर करून अनुकूलता आणतात अशी दृढ श्रद्धा आहे.
रक्षणाचे प्रतीक: घरदाराचे संरक्षण
**नागपंचमी**च्या दिवशी केल्या जाणाऱ्या एका रोचक आणि प्रतीकात्मक विधीमध्ये घराच्या मुख्य दारावर गाईच्या शेणापासून सापाच्या आकाराचे चित्र किंवा आकृती बनवण्याची प्रथा आहे. ही परंपरा केवळ श्रद्धेचा भाग नसून ती एक प्रकारचे सर्पविरोधी तावीज मानली जाते. अशी समज आहे की या आकृतीमुळे विषारी साप घरात प्रवेश करू शकत नाहीत आणि कुटुंबाला सर्पदंशापासून सुरक्षितता प्राप्त होते. **नागपंचमी**च्या संदर्भातील हा प्रकार प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या घरदाराचे रक्षण करण्याच्या सामाजिक जाणिवेचे द्योतक आहे.
नागपंचमीचे निषिद्ध कर्म: काय टाळावे?
**नागपंचमी**च्या पवित्र दिवशी काही विशिष्ट कृत्ये करणे वर्ज्य मानले गेले आहे, कारण त्यामुळे अशुभता येते किंवा दोष लागतो अशी धार्मिक कल्पना आहे. या दिवशी तव्यावर पोळ्या किंवा पराठे शिजवू नयेत. यामागचे कारण असे सांगितले जाते की तवा हा अग्नितत्त्वाचे प्रतीक आहे आणि राजा जनमेजय याने सर्पसत्र यज्ञात अग्नीत साप जाळून मारण्याचा प्रयत्न केला होता, त्यामुळे सापांना अग्नीची भीती वाटते. तसेच तवा हा सापाच्या फण्यासारखा दिसतो, म्हणून त्याचा उपयोग टाळणे योग्य समजले जाते. त्याचप्रमाणे, **नागपंचमी**च्या दिवशी दूध उकळणे हेही वर्ज्य आहे. कारण सर्पदेवतेला दूध अर्पण करण्याची प्रथा असल्याने, घरात दूध उकळल्यास पैशाचे नुकसान होऊ शकते असे मानले जाते.
सापांना दूध पाजणे: श्रद्धा आणि विज्ञान यांचा संघर्ष
एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे **नागपंचमी**च्या दिवशी सापांना दूध पाजण्याची प्रचलित प्रथा. श्रद्धाभावाने अनेक लोक असे करतात. परंतु, हे जाणून घेणे अत्यावश्यक आहे की शास्त्रीय दृष्टिकोनातून हे कृत्य सापांसाठी अत्यंत हानिकारक आहे. साप हे सस्तन प्राणी नसल्याने त्यांचे शरीर दूध पचवण्यास सक्षम नाही. त्यांना दूध पाजल्याने त्यांना आजार होऊ शकतो आणि अनेकदा ते मृत्युमुखी पडतात. त्यामुळे, **नागपंचमी**च्या दिवशी श्रद्धा व्यक्त करण्याच्या हेतूने सापांना दूध पाजणे ही एक अशास्त्रीय आणि पर्यावरणास हानिकारक प्रथा आहे जी टाळणे गरजेचे आहे. सर्पदेवतेची पूजा करून आणि मंत्रजप करूनही आपले श्रद्धाभाव व्यक्त करता येतात.
तीक्ष्ण वस्तूंचा वापर: सावधानता आणि सूचना
**नाग पंचमी**च्या दिवशी तीक्ष्ण आणि टोकदार वस्तूंचा वापर करणे टाळण्याची सूचना दिली जाते. कात्री, चाकू, सुई, खुरपी इत्यादी साधने या दिवशी वापरू नयेत असे मानले जाते. असे करणे अशुभ मानले जाते आणि कुटुंबात अशांतता किंवा दुःख आणू शकते अशी समज आहे. या निषेधाच्या मागे कदाचित सापांचे संरक्षण करण्याची किंवा कोणत्याही प्रकारची जखम होऊ नये यासारखी व्यावहारिक कारणेही असू शकतात, कारण या दिवशी सर्प बाहेर फिरत असल्याची शक्यता असते. म्हणून, **नागपंचमी**च्या दिवशी योग्य सावधगिरी बाळगणे आणि या प्रकारची कृत्ये करणे टाळणे हेच योग्य आहे.
आधुनिक संदर्भात नागपंचमीचे सार्थक
आजच्या आधुनिक युगातही **नाग पंचमी** हे केवळ एक धार्मिक विधीच नाही तर पर्यावरणीय संवेदनशीलतेचे आणि प्राणिसंरक्षणाचे एक महत्त्वाचे स्मरणपत्र आहे. साप हे पारिस्थितिकी तंत्राचे महत्त्वाचे घटक आहेत जे उंदरांसारख्या कीटकांचे प्रमाण नियंत्रित ठेवतात. त्यांच्याविषयीची अनावश्यक भीती दूर करणे आणि त्यांच्या संरक्षणाची गरज समजून घेणे हे **नाग पंचमी**च्या खऱ्या आत्म्याशी जुळणारे आहे. सापांना दूध पाजण्यासारख्या हानिकारक प्रथांना विज्ञानसम्मत पद्धतीने विरोध करणे आणि त्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाचे रक्षण करणे ही खरी उपासना ठरते. अशा प्रकारे, हा सण आपल्याला प्रकृतीशी सामंजस्याने जगण्याचे आणि सर्व सजीवांचा आदर करण्याचे शिकवण देतो.
**नागपंचमी** हा सण श्रद्धा, परंपरा आणि प्रकृतीप्रतीच्या कृतज्ञतेचा संगम आहे. या दिवशी केलेली नागदेवतेची पूजा आणि विधी केवळ आध्यात्मिक फलदायी नसून ती आपल्याला जीवनाच्या नाजूक संतुलनाची आठवण देखील करून देतात. श्रद्धेने विधी पाळण्याच्या सोबतच पर्यावरणाची काळजी घेणे आणि प्राण्यांचे हित संवर्धन करणे हे खरे तर **नागपंचमी**चे सार्थक आहे. २९ जुलै २०२५ रोजी येणाऱ्या या शुभ दिवशी, आपण सर्वांनी नागदेवतेचे आशीर्वाद मिळवून प्रकृतीच्या सर्व घटकांशी मैत्री करण्याचा संकल्प घ्यावा.