खरीप हंगामातील कष्टाचे सोने करणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या आशांवर आता पाणी फिरले आहे. निसर्गाच्या प्रकोपानंतर आता बाजारातील भावकपातीच्या संकटाने शेतकरी अधिकच अडचणीत सापडले आहेत. गेल्या काही आठवड्यात मक्याचे भाव कोसळले आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांची आर्थिक परिस्थिती अधिकच बिकट बनली आहे. ही परिस्थिती पाहता असे दिसते की मक्याचे भाव घसरल्यामुळे शेतकरी समुदाय हवालदिल झाला आहे.
मक्याच्या भावातील धोकादायक घसरण
गेल्या आठवड्यापासून पावसाने उघडीप दिल्याने शेतकऱ्यांनी मका, सोयाबीन, बाजरी, उडीद आणि मूग यांसारख्या खरिपातील पिकांची सोंगणी सुरू केली आहे. यामध्ये लाडसावंगी परिसरातील शेतकऱ्यांनी मक्याची काढणी करून तो विक्रीसाठी जालना बाजार समितीत नेला. मात्र, त्यावेळी फक्त १ हजार १४ रुपये प्रति क्विंटल इतका दर मिळाला. हाच मका गेल्या महिन्यात २ हजार ते २ हजार ५०० रुपये प्रति क्विंटल दराने विकला जात होता. दरातील या अचानक घसरणीमुळे शेतकऱ्यांवर आर्थिक ताण आणखीनच वाढला आहे. स्पष्टपणे दिसत आहे की मक्याचे भाव कोसळले यामुळे शेतकऱ्यांचे प्रश्न गंभीर झाले आहेत.
शेतकऱ्यांच्या शब्दात: आर्थिक त्रासाची साक्ष
“मी ५ ऑक्टोबर रोजी १७ क्विंटल मका जालना बाजारपेठेत नेला होता. तो १ हजार १४ रुपये प्रति क्विंटल दराने विकला गेला. सोंगणी, मळणी, भाडे, कामगार यांचा खर्च वजा केल्यावर हातात फक्त ७०० रुपये क्विंटल एवढेच उरले. बियाणे, खते, फवारणीचा खर्च धरला, तर नफा तर दूरच आता खिशातून पैसे टाकण्याची वेळ आली आहे,” असे सांगताना शेतकरी बाबूलाल बैनाडे यांच्या चेहऱ्यावरील निराशा स्पष्ट दिसत होती. पिकाचे उत्पादन कमी, खर्च प्रचंड आणि दर कवडीमोल अशा तिहेरी संकटात त्यांचा हंगाम पुन्हा अडकला आहे. अशा परिस्थितीत मक्याचे भाव कोसळले यामुळे शेतकऱ्यांची आर्थिक स्थिती अधिकच बिघडली आहे.
बाजारपेठेतील गुंतागुंत: कमिशनचा खेळ
लाडसावंगी परिसरातील शेतकऱ्यांसाठी जालना आणि छत्रपती संभाजीनगर दोन्ही बाजारपेठा जवळ आहेत. मात्र, शेतकऱ्यांकडून माहिती मिळाली आहे की, जालना बाजारात व्यापारी काही खासगी वाहनधारकांना प्रति खेप २ ते ३ हजार रुपये कमिशन देतात. त्यामुळे हे वाहनधारक शेतकऱ्यांना जालना बाजारातच मका विक्रीसाठी नेण्याचा आग्रह धरतात. परिणामी छत्रपती संभाजीनगर बाजार समितीत मंगळवारी मक्याची आवक शून्य राहिली, तर सोमवारी तेथे मक्याला १ हजार ४०० ते २ हजार ३०० रुपये असा चांगला भाव मिळाला होता. या कमिशनच्या खेळामुळे मक्याचे भाव कोसळले आहेत आणि शेतकऱ्यांचे नुकसान होत आहे.
नवीन आवक आणि बाजारभावावर परिणाम
“दर घसरले आहेत. मागील महिन्यात मक्याला अडीच हजार रुपयांचा भाव मिळत होता. आता नवीन आवक वाढताच दर कोसळले आहेत. शेतकरी चिंतेत आहेत,” असे म्हणताना राधाकिसन पठाडे, सभापती, कृषी उत्पन्न बाजार समिती यांनी सध्याच्या परिस्थितीबद्दल चिंता व्यक्त केली. बाजारात नवीन मक्याची आवक वाढल्याने व्यापाऱ्यांनी खरेदीदर कमी केले आहेत. मात्र, शेतकऱ्यांचा आरोप आहे की, व्यापाऱ्यांच्या संगनमतामुळे दर कृत्रिमरीत्या पाडले जात आहेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे नुकसान अधिक होत आहे. अशा प्रकारे मक्याचे भाव कोसळले यामुळे शेतकऱ्यांची निराशा वाढली आहे.
शेतकऱ्यांच्या आर्थिक ताणाचे वाढते ओझे
अगोदरच अतिवृष्टी, कीड व रोगराई, खतांच्या दरवाढीचा फटका बसलेले शेतकरी आता बाजारभावातील घसरणीमुळे हताश झाले आहेत. या परिस्थितीत शेतमाल खरेदीसाठी शासनानं हस्तक्षेप करून हमीभावाने खरेदी सुरू करावी, अशी मागणी शेतकऱ्यांकडून होत आहे. मक्याचे भाव कोसळले यामुळे शेतकऱ्यांचे कर्जबाजारी होण्याची भीती निर्माण झाली आहे. शेतकऱ्यांच्या मते, जर शासनाने योग्य वेळी हस्तक्षेप केला नाही तर परिस्थिती आणखीनच बिघडू शकते.
शेतकऱ्यांसाठी सल्ला: काय करावे?
मक्याची विक्री घाईत करू नये; बाजारातील भाव स्थिर होईपर्यंत साठवणुकीची सोय असल्यास पिक सांभाळावे. पुढील पिकासाठी लागवडीपूर्वी खर्चाचा पुन्हा आढावा घ्यावा. बाजार समितीच्या दरमाहितीवर लक्ष ठेवून नजीकच्या बाजारात स्पर्धात्मक भाव मिळेल तिथे विक्री करावी. कृषी विभाग आणि व्यापारी नियंत्रण कार्यालयाशी संपर्क साधून दरकपातीची कारणे नोंदवावीत. मक्याचे भाव कोसळले या परिस्थितीत शेतकऱ्यांनी धैर्याने व व्यवस्थित पध्दतीने वागावे.
निष्कर्ष: शेतकऱ्यांच्या भवितव्याचा प्रश्न
चक्रीवादळ, पावसाचा प्रकोप आणि आता भावकपात या तिहेरी संकटात शेतकरी पुन्हा एकदा अडकला आहे. ‘सोंगणी, मळणी, भाडे जाता हातात उरलेले ७०० रुपये’ हे वास्तव ग्रामीण अर्थव्यवस्थेतील ताण अधोरेखित करते आहे. मक्याचे भाव कोसळले यामुळे केवळ शेतकऱ्यांचेच नव्हे तर संपूर्ण ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचे नुकसान होत आहे. शासनाने या संकटाकडे लक्ष देऊन योग्य ते उपाय योजने आखल्या पाहिजेत, जेणेकरून शेतकऱ्यांना या संकटातून बाहेर पडता येईल. मक्याचे भाव कोसळले या समस्येकडे दुर्लक्ष केल्यास भविष्यात अन्नधान्य उत्पादनावर परिणाम होऊ शकतो.