महाराष्ट्र शासनाने महाडीबीटी योजनेअंतर्गत लाभार्थी निवडीची प्रक्रिया पारदर्शी व गतिमान बनवण्यासाठी एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला आहे. लॉटरी पद्धतीऐवजी आता ‘प्रथम येणाऱ्यास प्रथम प्राधान्य’ (FCFS) ही कार्यपद्धती अवलंबली जाणार आहे. या बदलामुळे शेतकऱ्यांना लाभ मिळण्याची प्रक्रिया वेगवान होईल, तर त्याचबरोबर महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष अधिक स्पष्ट व कठोर करण्यात आले आहेत. शासनाच्या या निर्णयामागे अयोग्य लाभार्थ्यांना योजनेतून वगळण्याचा हेतू आहे, ज्यामुळे महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष या संदर्भातील जागरूकता वाढवणे गरजेचे ठरले आहे.
प्रक्रियेची अंमलबजावणी: FCFS ची तपशीलवार माहिती
नवीन FCFS म्हणजेच प्रथम अर्ज प्रथम प्राधान्य प्रक्रियेनुसार, महा डीबीटी पोर्टलवर सध्या प्रलंबित असलेले सर्व अर्ज या नव्या पद्धतीने प्रक्रिया केले जातील. जे शेतकरी या योजनेसाठी अर्ज करतील, त्यांना त्यांच्या अर्जाच्या क्रमांकावरून प्राधान्य दिले जाईल. मात्र, या संधीचा गैरवापर करून कोणीही चुकीची माहिती किंवा खोटी कागदपत्रे सादर केल्यास, त्यांच्यावर कठोर कारवाई केली जाणार आहे. अशा व्यक्तींना लाभ देणे तात्काळ बंद केले जाईल व त्यांचे आधार कार्ड आणि फार्मर आयडी कृषी विभागाच्या सर्व योजनांसाठी पुढील पाच वर्षे ब्लॉक करण्यात येतील. हीच अपात्रता महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष यामध्ये स्पष्ट करण्यात आली आहे. अशाप्रकारे, महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष फार्मर आयडी ब्लॉक करण्यापर्यंत पोहोचू शकतात.
लाभार्थ्यांची जबाबदारी व अपात्रतेचे धोके
योजनेअंतर्गत निवड झालेल्या प्रत्येक लाभार्थ्याला दिलेला लाभ किमान तीन वर्षे टिकवून राहणे अनिवार्य आहे. जर कोणी लाभार्थी विहीत मुदतीपर्यंत लाभ घेत नसेल किंवा अनुदानित घटकाचा (उदा., सोलर पंप, ड्रिप इरिगेशन सिस्टीम) गैरवापर केला, तर त्याला मिळालेले अनुदान परत फेडावे लागेल. अशा परिस्थितीत, त्यांचे आधार कार्ड व फार्मर आयडी कृषी विभागाच्या सर्व योजनांपासून पुढील तीन वर्षांसाठी ब्लॉक होतील. हे एक महत्त्वाचे महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष समजले पाहिजे. म्हणूनच, लाभार्थ्यांनी योजनेच्या अटी काळजीपूर्वक समजून घेणे आवश्यक आहे, जेणेकरून महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष त्यांच्यावर लागू होणार नाहीत.
लक्षांक वाटपात प्रवर्गानुसार फरक
शासनाने विविध सामाजिक गटांसाठी लक्षांक वाटपाचे धोरण ठरवले आहे. सर्वसाधारण प्रवर्गातील शेतकऱ्यांसाठी लक्षांक वाटपाचा घटक म्हणजे तालुका, तर अनुसूचित जाती/जमाती व अपंग प्रवर्गासाठी हा घटक जिल्हा राहील. यामुळे सर्वांना वाटपामध्ये वाजवी संधी मिळेल. मात्र, कोणत्याही प्रवर्गातील अर्जदार जर खोटी माहिती देऊन स्वतःला या गटांमध्ये समाविष्ट करण्याचा प्रयत्न करत असल्याचे आढळले, तर ते महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष पूर्ण करतील. अशा व्यक्तींना योजनेतून वगळण्यात येईल व ते महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष पाळण्यास बांधील असतील.
दस्तऐवज सत्यापनाची तंत्रज्ञानावर आधारित प्रक्रिया
कागदपत्रे तपासण्याची प्रक्रिया आता अधिक सुलभ व तंत्रज्ञानावर आधारित केली जात आहे. ७/१२, ८-अ, जातीचे प्रमाणपत्र इत्यादी महत्त्वाची कागदपत्रे शासनाच्या विविध ऑनलाइन पोर्टलवर उपलब्ध आहेत, त्यांची सत्यापन प्रक्रिया एपीआय द्वारे होणार आहे. महा आय.टी., मुंबई यांचेमार्फत ही सुविधा पोर्टलवर उपलब्ध करून देण्यात आली आहे. यामुळे खोटी कागदपत्रे सादर करणे कठीण होईल आणि महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष ओळखण्यास मदत होईल. जर कोणी ही तंत्रज्ञानावर आधारित प्रक्रिया फसवण्याचा प्रयत्न करत असेल तर तो महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष पूर्ण करेल.
पारदर्शकता राखण्यासाठी क्रमवारीची सार्वजनिक माहिती
अर्ज केलेल्या सर्व शेतकऱ्यांची क्रमवार यादी महा डीबीटी पोर्टल, कृषी विभागाचे संकेतस्थळ आणि इतर माध्यमांद्वारे सार्वजनिक केली जाईल. यामुळे प्रक्रिया पारदर्शी राहील. लाभासाठी पात्र ठरलेल्या अर्जास पूर्व संमती दिल्यानंतर, जर लाभार्थ्याने विहीत मुदतीत लाभ घेतला नाही, तर त्याचा अर्ज रद्द करण्यात येईल व तो अर्ज त्या आर्थिक वर्षात पुन्हा विचारात घेतला जाणार नाही. अशा रद्द झालेल्या अर्जामुळे इतर पात्र अर्जदारांना संधी मिळेल, पण हीच गोष्ट महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष चा भाग बनू शकते. म्हणून, लाभार्थ्यांनी वेळेवर लाभ घेणे गरजेचे आहे, जेणेकरून महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष त्यांच्यावर लागू होणार नाहीत.
निष्कर्ष: सुधारित योजनेचे फायदे व अपेक्षा
महाडीबीटी योजनेतील हा बदल शासनाच्या पारदर्शकतेच्या दिशेने उठलेला पाऊल आहे. FCFS पद्धतीमुळे लाभार्थी निवड प्रक्रिया वेगवान व न्याय्य होईल, तर कठोर महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष यामुळे योजनेचा लाभ खऱ्या अर्थी हक्कदार शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचेल. शेतकऱ्यांनी या नवीन अटी व नियमांचा अभ्यास करून योजनेचा पुरेपूर फायदा घेणे शक्य आहे. शेवटी, हे सांगता येईल की महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष केवळ शिस्त राखण्यासाठी नसून, योजनेची मूळ उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठीही आहेत. त्यामुळे, प्रत्येक शेतकऱ्याने महाडीबीटी योजना अपात्रतेचे निकष जाणून घेऊन त्या प्रमाणे वागावे जेणेकरून तुम्हाला या योजनेअंतर्गत विविध लाभ घेता येतील.