भारतात विशेषतः उत्तर भारतात (हरियाणा, पंजाब, उत्तर प्रदेश) कापणी झाल्यानंतर पाचट जाळण्याची प्रथा अनेक वर्षे चालत आली आहे. परंतु गेल्या काही वर्षांत पाचट न जाळण्याचे नैसर्गिक, आर्थिक आणि शेतीविषयक प्रचंड फायदे समोर येत आहेत. पंजाबमधील मोगा जिल्ह्यातील एका गावाने गेली सहा वर्षे पाचट न जाळता शेती केल्यामुळे माती अधिक सुपीक झाली, रासायनिक खतांची गरज 30 ते 35 टक्क्यांपर्यंत कमी झाली आणि उत्पादनात जाणवणारी वाढ दिसली. या गावाच्या अनुभवावर आणि तज्ज्ञांच्या मतांवर आधारित हा सविस्तर लेख.
पाचट न जाळण्याचा मुख्य उद्देश
पाचट जाळल्याने मातीतील कार्बन जळून जातो, सेंद्रिय अंश नष्ट होतो, तसेच वातावरणात कार्बन डाय-ऑक्साइड, सल्फर, नायट्रोजनचे हानिकारक संयुग पसरून प्रदूषण वाढते. पाचट न जाळता ते मातीमध्ये मिसळले तर हीच सामग्री नैसर्गिक खत म्हणून शेतकऱ्याला परत मिळते. हे पिकांच्या आरोग्यासाठी खूप फायदेशीर असते.
पंजाबच्या गावाचा नमुना: पाचट न जाळल्याने बदललेली शेती
पंजाबमधील मोगा जिल्ह्यातील रणजीतसिंह काळू यांनी संपूर्ण गावाला पाचट न जाळण्याकडे वळवले. गावातील 2800 एकर क्षेत्रामध्ये चार वर्षांत पाचट जाळणे पूर्णपणे थांबले. परिणामी:
- मातीतील सेंद्रिय कार्बन वाढला
- रासायनिक खतांचा वापर 30% कमी
- पिकांची क्षमता व उत्पादन वाढ
- खर्चात बचत व मातीचे आरोग्य सुधारले
गावातील लोकांनी स्ट्रॉ मॅनेजमेंट मशीन, सुपर सीडर, हैपी सीडर, रोटावेटर, मल्चर यांचा वापर सुरू केला. यामुळे पराली जाळण्याची गरजच उरली नाही. याच पद्धतीचा प्रभाव पाहून आसपासची चार गावेही या चळवळीत सामील झाली.
पाचट न जाळल्याने होणारे मुख्य फायदे
1. मातीची सुपीकता वाढते
पाचटामध्ये कार्बन, पोटॅश, फॉस्फरस, नायट्रोजन यांसारखे महत्त्वाचे पोषक तत्त्व असतात. जाळल्यास ही तत्वे नष्ट होतात. परंतु ते मातीमध्ये मिसळल्यास:
- मातीचा सेंद्रिय घटक वाढतो
- पाण्याची झिरपण्याची क्षमता वाढते
- मातीची रचना मजबूत होते
- गांडुळे आणि उपयुक्त सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढते
माती अधिक सशक्त, भुसभुशीत आणि पोषक बनते.
2. रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो
शास्त्रीय संशोधनानुसार, 1 टन पाचटामध्ये साधारण:
- 5–6 किलो नायट्रोजन
- 2 किलो फॉस्फरस
- 10–12 किलो पोटॅश
- 20–25 किलो सेंद्रिय कार्बन
आढळतो. ही नैसर्गिक पोषणद्रव्ये उपलब्ध झाल्यामुळे रासायनिक खतांची गरज 20 ते 40% कमी होते. पंजाबच्या गावात हे प्रमाण 30% पर्यंत नोंदले गेले.
3. पाण्याचा कमी वापर
मातीतील सेंद्रिय घटक वाढल्यामुळे:
- पाणी जास्त काळ धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते
- सिंचनाची वारंवारता कमी लागते
- पिकांना दुष्काळाचा तडाखा कमी बसतो
टिकाऊ शेतीसाठी हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
4. उत्पादनात वाढ
पाचट मातीमध्ये मिसळल्याने मातीची गुणवत्ता सुधारते आणि त्यामुळे:
- मुळांची वाढ चांगली होते
- रोगप्रतिकारशक्ती वाढते
- पिकांचे उत्पन्न 10 ते 15% वाढते
कापूस, गहू, सोयाबीन, तांदूळ, मका, ऊस या पिकांमध्ये हा परिणाम अधिक स्पष्ट दिसून आला आहे.
5. पर्यावरण संरक्षण
पाचट जाळल्याने:
- कार्बन डाय-ऑक्साइड
- नायट्रोजन ऑक्साइड
- PM 2.5, PM 10 धूरकण
वातावरणात जातात आणि श्वसनाच्या आजारांची संख्या वाढते. पाचट न जाळल्याने हवेचे प्रदूषण प्रचंड प्रमाणात कमी होते.
6. खर्चात बचत
पाचट मातीमध्ये मिसळण्यासाठी लागणारी यंत्रसामग्री (सुपर सीडर, मल्चर, हैपी सीडर) एकदाच घेतली की पुढील अनेक वर्षे वापरता येते.
- खतांचा खर्च कमी
- रोगनाशकांचा खर्च कमी
- पाण्याचा खर्च कमी
एकूण उत्पादन खर्चात लक्षणीय घट होते.
7. कार्बन क्रेडिटची संधी
काही राज्यांत पाचट न जाळणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी कार्बन क्रेडिट प्रकल्प सुरू झाले आहेत. भविष्यात शेतकऱ्यांना यापासून थेट आर्थिक लाभ मिळू शकतो.
पाचट न जाळता कसे व्यवस्थापन करावे? (प्रॅक्टिकल सोल्युशन्स)
- हैपी सीडर
- सुपर सीडर
- मल्चर
- रोटावेटर
- स्ट्रॉ बेलर
- रीपर-बाइंडर
या मशिन्सचा योग्य वापर केल्यास पाचट काही तासांत मातीमध्ये मिसळून जाते किंवा गठ्ठे करून जनावरांच्या खाद्यासाठी/इंधनासाठी वापरता येते.
निष्कर्ष
पाचट न जाळणे म्हणजे शेतकऱ्याने स्वतःच्या मातीला जीवदान देणे. हे केवळ शेतीसाठीच नाही, तर पर्यावरणासाठी, आरोग्यासाठी, उत्पन्नासाठी आणि टिकाऊ शेतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे. पंजाबमधील गावांनी दाखवलेल्या मार्गाने हजारो गावांनी पुढे जाऊन ही सवय स्वीकारली तर भारतीय शेती अधिक उत्पादक, सुरक्षित आणि लाभदायक बनू शकते.
पाचट न जाळल्याने होणारे फायदे
शेतकऱ्यांनी पाचट जाळण्याऐवजी ते जमिनीत मिसळण्याचा किंवा इतर उपयोगी पद्धती अवलंबल्या तर अनेक फायदे मिळतात. सर्वप्रथम, हवेच्या प्रदूषणात मोठी घट होते. पाचट जाळल्याने कार्बन डायऑक्साइड, कार्बन मोनोऑक्साइड आणि इतर विषारी वायू हवेत मिसळतात, ज्यामुळे श्वासकृतीच्या समस्या वाढतात आणि आरोग्याला धोका निर्माण होतो. पाचट न जाळल्याने हा धूर कमी होतो आणि शहरांपर्यंत पोहोचणारे प्रदूषण कमी होते. याशिवाय, मातीची सुपीकता टिकते कारण पाचट जमिनीत मिसळले तरी त्यातील पोषक द्रव्ये मातीला मिळतात, ज्यामुळे खतांचा वापर कमी होतो आणि शेती खर्च वाचतो. हे पर्यावरणस्नेही मार्ग शेतकऱ्यांना दीर्घकाळ फायदा देतो.
एकंदरीत आणखी महत्त्वाचा फायदा म्हणजे जैवविविधतेचे संरक्षण. पाचट जाळल्याने जमिनीतील सूक्ष्मजीव, किडे आणि पक्ष्यांचे निवासस्थान नष्ट होते, ज्यामुळे पर्यावरणीय संतुलन बिघडते. पाचट न जाळता ते खत म्हणून किंवा जैवइंधनासाठी वापरले तर मातीतील जिवंत घटक सुरक्षित राहतात आणि मातीची रचना सुधारते. यामुळे पावसाळ्यात माती धूप होण्याचा धोका कमी होतो आणि पाण्याचे संरक्षण होते. शेवटी, हे पद्धती सरकारच्या पर्यावरणीय धोरणांशी जुळतात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना अनुदान किंवा इतर सवलती मिळू शकतात. अशा प्रकारे, पाचट न जाळणे केवळ पर्यावरणासाठीच नव्हे तर शेतीच्या टिकावूपणासाठी आवश्यक आहे.