आषाढ महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील **आषाढी एकादशी** हा दिवस महाराष्ट्राच्या आध्यात्मिक नकाशावर एक तेजस्वी ठिपका आहे. हा केवळ एक व्रत किंवा तिथी नसून, संपूर्ण प्रदेशातील विठ्ठलभक्तांच्या हृदयाचा स्पंदन बनलेला उत्सव आहे. या पावन दिवशी केवळ पंढरपूरचे विख्यात विठ्ठलमंदिरच नव्हे, तर महाराष्ट्राच्या गावागावांतून, विशेषतः रायगड जिल्ह्यातील अनेक विठ्ठल मंदिरे, भाविकांच्या अनन्य भक्तीच्या उत्साहाने गजबजून जातात. **आषाढी एकादशी** ही भारतीय संस्कृतीतील एकात्मता, निःसीम भक्ती आणि पूर्ण समर्पण यांचे एक जिवंत आणि अद्भुत प्रतीक बनते.
पायी प्रवासाची पवित्र परंपरा: दिंडीचा अविस्मरणीय अनुभव
**आषाढी एकादशी**ला देवशयनी एकादशी असेही म्हणतात. हिंदू धर्मशास्त्रानुसार, याच दिवशी भगवान विष्णू चातुर्मासाच्या योगनिद्रेत जातात. पण पंढरपूरच्या विठोबाला ही निद्रा कधीच लागत नाही, कारण ते भक्तांच्या हाकेला सदैव जागे आणि तत्पर असतात ही विठ्ठलभक्तांची अढळ श्रद्धा आहे. संत तुकाराम महाराजांच्या शब्दात, “पंढरीचा राय माझा ठेवूनी उभा दारी” – हीच भावना लाखो वारकरी भाविकांच्या हृदयात असते. या भावनेने प्रेरित होऊन, ते राज्याच्या सर्व कोन्यांतून पंढरपूरला पायी चालत जाणाऱ्या दिंड्या काढतात. हा पायी प्रवास केवळ अंतर पार करण्यासाठी नसतो, तर तो आत्मशुद्धीचा, सामूहिक भक्तीचा आणि आध्यात्मिक बंधुभावाचा एक अनोखा अनुभव असतो. “विठ्ठल विठ्ठल माझा पांडुरंग विठ्ठल” या जयघोषाने हा प्रवास दुमदुमत असतो. **आषाढी एकादशी**च्या या पाययात्रेमुळे संपूर्ण मार्ग आणि गंतव्यस्थान एक भक्तिमय वातावरणात बुडून जाते.
गावोगावी वाहणारा भक्तीचा सागर: स्थानिक विठ्ठल मंदिरांचे वैभव
रायगड जिल्ह्यासह महाराष्ट्रातील अनेक गावांमध्ये विठ्ठलाची प्राचीन मंदिरे आहेत. **आषाढी एकादशी**च्या पवित्र दिवशी केवळ पंढरपूरच नव्हे, तर ही सर्व स्थानिक विठ्ठल मंदिरेही भाविकांच्या प्रेमाने उफाळून जातात, भक्तांच्या सागराने भरून जातात. उदाहरणार्थ, खालापूर तालुक्यातील सजगाव येथील विठ्ठल मंदिर ‘धाकटी पंढरी’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. **आषाढी एकादशी**च्या निमित्ताने अशा प्रत्येक मंदिरात विशेष कार्यक्रमांची रेलचेल असते. सकाळी भव्य पूजा-अभिषेक, दुपारी आनंदाच्या लाटा उसळवणारा पालखी उत्सव आणि संध्याकाळी भक्तिरसाने ओथंबलेली कीर्तन सभा असते. बऱ्याच ठिकाणी भक्तांसाठी मोफत महाप्रसादचे (भोजन) आयोजन केले जाते. या मंदिरांमध्येही पंढरपूरसारखाच “विठ्ठल विठ्ठल” चा जयघोष सतत गुंजत असतो. अनेक भक्त विविध कारणांमुळे पंढरपूरला जाऊ शकत नाहीत, पण त्यांची भक्ती कमी होत नाही; ते आपल्या जवळच्या विठ्ठल मंदिरात जाऊन आपले श्रद्धासुमन अर्पण करतात आणि तेथेही तेवढेच उत्साही आणि भक्तिमय वातावरण निर्माण होते.
भेदभाव विसरून एकत्र येण्याचा प्रणाम: सामाजिक एकात्मतेचे प्रतीक
**आषाढी एकादशी** हा उत्सव केवळ धार्मिक महत्त्वाचा नाही, तर सामाजिक एकात्मतेचेही एक बलस्थान आहे. हा पर्व जात, धर्म, वर्ग, स्थिती या सर्व भेदभावांना विसरून समाजातील सर्व घटकांना एकाच छत्राखाली आणतो. संत नामदेव महाराजांनी अगदी स्पष्टपणे म्हटल्याप्रमाणे, “विठ्ठलाच्या दाराशी सर्व समान.” हे वचन **आषाढी एकादशी**च्या उत्सवात जिवंत स्वरूपात पाहायला मिळते. मंदिराच्या दारात, भजन-कीर्तनाच्या मैफिलीत, दिंडीच्या मोर्चात सर्वजण एकसारखेच दिसतात – सर्वांना एकच ध्येय, एकच आराध्यदैवत. ही एकात्मता, हे समानत्व हेच या उत्सवाचे खरे वैशिष्ट्य आणि सामाजिक महत्त्व आहे. **आषाढी एकादशी** हे भक्तीच्या भावनेने ओतप्रोत भरलेले, समर्पणाचे आणि विशेषतः सामाजिक सलोख्याचे एक अत्यंत सामर्थ्यवान प्रतीक बनले आहे.
राजकीय सन्मान आणि भक्तीचा मिलाफ: शासकीय महापूजेचा विधी
**आषाढी एकादशी**च्या दिवशी केवळ सामान्य जनतेचाच नव्हे तर राज्याच्या नेतृत्वाचाही उत्साह पाहायला मिळतो. यावर्षीही, या पवित्र दिवशी, मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि त्यांची पत्नी अमृता फडणवीस यांच्या हस्ते पंढरपूर येथे श्री विठ्ठल-रुक्मिणी देवस्थानात भव्य शासकीय महापूजा समारंभ पार पडला. हा केवळ एक औपचारिक कार्यक्रम नसून राज्य आणि राज्यप्रमुखांचा विठ्ठलभक्तीशी असलेल्या नात्याचे द्योतक आहे. या महापूजेच्या प्रसंगी, सामान्य भक्तांना सन्मानित करण्याचीही सुंदर परंपरा आहे. यावर्षी, नाशिक जिल्ह्यातील कैलास दामू उगले आणि त्यांची पत्नी कल्पना उगले या दाम्पत्याला ‘मानाचे वारकरी’ म्हणून या महापूजेचा मान मिळाला. हे दाम्पत्य गेल्या १२ वर्षांपासून नियमितपणे पंढरपूरची वारी करत आहे. नाशिक जिल्ह्याला सलग दुसऱ्या वर्षी मानाचे वारकरी मिळणे हे त्या प्रदेशातील वारकरी परंपरेच्या सशक्त अस्तित्वाचे प्रतीक आहे.
पंढरपूर: भक्तीच्या महापूराचे केंद्रस्थान
**आषाढी एकादशी**च्या निमित्ताने पंढरपूर ही नगरी अक्षरशः भक्तांच्या महापूराने गंगाजळी झाली आहे. राज्यभरातून सुमारे वीस लाखाहून अधिक भाविकांची येथे मांदियाळी झाली आहे. संपूर्ण नगरी ‘विठ्ठल विठ्ठल’, ‘पांडुरंग विठ्ठल’ या नामघोषाने गुंजून आहे. मठांमध्ये, मंदिरांमध्ये टाळ, मृदंग आणि झांजांचा गजर सुरू आहे. अवघी पंढरी नगरी विठू नामाच्या भक्तिरसात नाहून गेली आहे. **आषाढी एकादशी**च्या दिवशी पहाटेपासूनच लाखो भाविक चंद्रभागा नदीच्या पवित्र स्नानासाठी उपस्थित होतात. चंद्रभागा स्नानानंतर, भाविक संत नामदेवांच्या पायरीचे दर्शन घेतात आणि कळस दर्शनाने वारी पूर्ण करतात. विठ्ठल-रुक्मिणीच्या पदस्पर्श दर्शनाची रांग मंदिरापासून सुमारे २२ किलोमीटर लांबीपर्यंत पसरली होती, ज्यामध्ये सुमारे ७५,००० भाविक उभे होते. यावर्षी मंदिर समितीने रांगेतील भाविकांसाठी पाणी, छाया आणि आरोग्य सेवांसारख्या अनेक सोयी उपलब्ध करून दिल्या. मंदिर परिसरातील गर्दीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रशासनाने एकेरी वाहतूक योजना राबवली, ज्यामुळे संत नामदेव पायरी आणि मंदिराच्या आसपासच्या भागात गर्दीवर मात करणे शक्य झाले. चंद्रभागेच्या तीरावर स्नानासाठी भाविकांची झुंबड उडाली होती, विठुरायाच्या दर्शनासाठी भक्तीचा खरा महापूर लोटला होता. हे सर्व दृश्य **आषाढी एकादशी**च्या अलौकिक आणि अवर्णनीय महत्त्वाचे साक्षीदार आहेत.
**आषाढी एकादशी** हा केवळ एक दिवस किंवा उत्सव नाही; तर महाराष्ट्राच्या सामूहिक आध्यात्मिक चेतनेचे, अखंड भक्तीभावाचे आणि सामाजिक सांस्कृतिक ऐक्याचे एक जिवंत आणि शाश्वत प्रतीक आहे. प्रत्येक वर्षी हा उत्सव पुन्हा जिवंत होतो आणि विठ्ठलाच्या प्रेमाचा, भक्तांच्या समर्पणाचा आणि सामाजिक एकात्मतेचा अमर संदेश पुन्हा पुन्हा प्रसारित करतो.