भारत हा एक कृषिप्रधान देश आहे आणि शेती हे त्याच्या अर्थव्यवस्थेचा मूळ आधार आहे. 2017 मध्ये लागू झालेल्या वस्तू आणि सेवा कर (GST) प्रणालीने शेती क्षेत्रातही आमूलाग्र बदल घडवून आणले आहेत. शेती साहित्यावरील जीएसटी मुळे अनेक अप्रत्यक्ष करांचे एकत्रीकरण झाले आहे, ज्याचा परिणाम शेतीशी संबंधित साहित्य आणि उत्पादनांवरही दिसून येतो. या लेखात आपण विविध शेती साहित्यावर लागणाऱ्या जीएसटी दरांचा सखोल अभ्यास करणार आहोत आणि त्याचे शेतकरी आणि शेती उद्योगावर होणारे परिणाम समजून घेण्याचा प्रयत्न करणार आहोत. शेती हा भारतातील कोट्यवधी लोकांचा रोजगाराचा स्रोत आहे, त्यामुळे जीएसटीचा प्रभाव समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. शेतकऱ्यांना त्यांच्या दैनंदिन गरजा पूर्ण करण्यासाठी शेती साहित्याची आवश्यकता असते आणि जीएसटीमुळे या साहित्याच्या किमतीवर थेट परिणाम होतो. या लेखातून आपण हे समजून घेणार आहोत की जीएसटीमुळे शेती क्षेत्रात कोणत्या संधी आणि आव्हाने निर्माण झाली आहेत आणि याचा शेतकऱ्यांच्या जीवनावर कसा परिणाम होतो.
शेती साहित्य आणि जीएसटीचा परिचय
जीएसटी ही एक अशी करप्रणाली आहे जी वस्तू आणि सेवांच्या पुरवठ्यावर आधारित आहे आणि ती भारतातील कर संरचनेत क्रांती घडवून आणणारी ठरली आहे. शेती साहित्यामध्ये बियाणे, खते, कीटकनाशके, शेतीची अवजारे आणि यंत्रसामग्री यांचा समावेश होतो, ज्यावर जीएसटी अंतर्गत वेगवेगळे कर दर लागू करण्यात आले आहेत. या साहित्याच्या खरेदीवर लागणारा जीएसटी शेतकऱ्यांच्या खर्चावर आणि उत्पादन खर्चावर थेट परिणाम करतो. जीएसटीचा मुख्य उद्देश करप्रणाली सुलभ करणे आणि पारदर्शकता आणणे हा असला तरी, शेती क्षेत्रातील त्याचा प्रभाव मिश्र स्वरूपाचा आहे. शेतकरी आपल्या शेतीसाठी विविध साहित्यावर अवलंबून असतात आणि शेती साहित्यावरील जीएसटी या साहित्याच्या किमतीत बदल झाला आहे. काही साहित्य करमुक्त आहे, तर काहींवर जास्त कर आकारला जातो, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या बजेटचे नियोजन काळजीपूर्वक करावे लागते. या परिस्थितीत, जीएसटीचा शेती क्षेत्रातील प्रभाव समजून घेण्यासाठी त्याच्या प्रत्येक पैलूवर प्रकाश टाकणे आवश्यक आहे.
बियाणे आणि खतांवरील जीएसटी
शेतीतील सर्वात महत्त्वाचे घटक म्हणजे बियाणे आणि खते, ज्याशिवाय पीक उत्पादन अशक्य आहे. जीएसटी अंतर्गत बियाण्यांना करमुक्त ठेवण्यात आले आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या खरेदीवर कोणताही अतिरिक्त कराचा बोजा सहन करावा लागत नाही. या निर्णयामुळे शेतकऱ्यांना मोठा दिलासा मिळाला आहे, कारण बियाणे हे शेतीच्या सुरुवातीच्या टप्प्याचे मुख्य आधार आहे. दुसरीकडे, खतांवर 5% जीएसटी लागू आहे, जो पूर्वीच्या 6% करापेक्षा कमी आहे आणि यामुळे खतांचा खर्च काही प्रमाणात कमी झाला आहे. जीएसटीमुळे शेतकऱ्यांना इनपुट टॅक्स क्रेडिटचा लाभही मिळू शकतो, ज्यामुळे त्यांचा एकूण खर्च कमी होण्यास मदत होते. या सवलतीचा परिणाम शेतीच्या उत्पादन खर्चावर सकारात्मकपणे दिसून येतो, कारण खतांचा वापर पीक वाढीसाठी अत्यावश्यक आहे. शेती साहित्यावरील जीएसटी अंतर्गत या साहित्यावर कमी कर दर ठेवून सरकारने शेतकऱ्यांच्या हिताचा विचार केला आहे, परंतु त्याची प्रभावी अंमलबजावणी होणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे.
कीटकनाशके आणि रासायनिक पदार्थांवरील जीएसटी
कीटकनाशके आणि इतर रासायनिक पदार्थ हे शेतीतील पीक संरक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत आणि त्यांचा वापर पिकांचे नुकसान टाळण्यासाठी केला जातो. शेती साहित्यावरील जीएसटी अंतर्गत या पदार्थांवर 18% कर दर लागू आहे, जो काहीसा जास्त आहे आणि यामुळे शेतकऱ्यांचा उत्पादन खर्च वाढू शकतो. हा जीएसटी दर शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक आव्हान निर्माण करतो, कारण कीटकनाशके ही शेतीतील नियमित गरज आहे. तथापि, जीएसटीमुळे कराची पारदर्शकता वाढली असून, व्यापाऱ्यांना इनपुट टॅक्स क्रेडिट मिळत असल्याने बाजारातील किमतींवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत होते. तरीही, लहान शेतकऱ्यांसाठी हा जीएसटीचा बोजा आव्हानात्मक ठरू शकतो, कारण त्यांच्याकडे मर्यादित आर्थिक संसाधने असतात. जीएसटीच्या या धोरणामुळे शेती साहित्याच्या किमतीत वाढ झाली आहे, ज्याचा परिणाम शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावरही होतो. सरकारने यावर विचार करून कमी दराचा पर्याय शोधणे गरजेचे आहे, जेणेकरून शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांचे संरक्षण परवडेल.
शेती अवजारे आणि यंत्रसामग्रीवरील जीएसटी
शेतीसाठी वापरली जाणारी अवजारे जसे की फावडे, कुदळ आणि पारंपरिक हत्यारे यांना जीएसटीमधून सूट देण्यात आली आहे, ज्यामुळे पारंपरिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना दिलासा मिळाला आहे. या निर्णयामुळे लहान शेतकऱ्यांचा खर्च कमी होतो, कारण ही कृषी अवजारे त्यांच्या दैनंदिन कामात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. परंतु, ट्रॅक्टर, पंप आणि इतर यांत्रिक उपकरणांवर 12% ते 28% पर्यंत जीएसटी लागू आहे, ज्यामुळे आधुनिक शेती करणाऱ्यांचा खर्च वाढतो. उदाहरणार्थ, 1800 सीसीपेक्षा जास्त क्षमतेच्या ट्रॅक्टरांवर 28% जीएसटी आहे, तर त्यापेक्षा कमी क्षमतेच्या ट्रॅक्टरांवर 12% कर आहे. या जीएसटी दरांमुळे शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करणे महाग पडते, परंतु इनपुट टॅक्स क्रेडिटमुळे हा भार काही प्रमाणात कमी होऊ शकतो. शेती साहित्यावरील जीएसटी मुळे यंत्रसामग्रीच्या किमती वाढल्या असल्या तरी, दीर्घकालीन उत्पादकता वाढीचा विचार करता त्याचा फायदा होऊ शकतो.
शेती उत्पादनांचे संचयन आणि वाहतूक
शेती उत्पादनांचे संचयन आणि वाहतूक हे शेती उद्योगातील महत्त्वाचे घटक आहेत आणि यावर जीएसटीचा थेट परिणाम होतो. शेती साहित्यावरील जीएसटी अंतर्गत संचयनावरील कर हटवण्यात आला आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचा कराचा बोजा कमी झाला आहे आणि त्यांना त्यांच्या उत्पादनांचे संचयन करणे सोपे झाले आहे. तसेच, राज्यांच्या सीमांवरील कर तपासणी नाके हटवल्याने वाहतूक जलद झाली आहे, ज्याचा फायदा नाशवंत शेती उत्पादनांना होतो. जीएसटीमुळे वाहतूक खर्चात कपात झाली असून, शेतकऱ्यांना त्यांच्या मालाला चांगला भाव मिळण्याची शक्यता वाढली आहे. या बदलांमुळे शेती उत्पादनांचा अपव्यय कमी झाला आहे आणि बाजारपेठेतील पोहोच सुधारली आहे. जीएसटीने शेती साहित्य आणि उत्पादनांच्या वितरणात कार्यक्षमता आणली आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढण्यास मदत होऊ शकते.
डेअरी आणि पोल्ट्री उत्पादनांवरील जीएसटी
डेअरी आणि पोल्ट्री हे शेतीशी निगडित क्षेत्र आहेत, ज्यांना जीएसटी अंतर्गत शेतीच्या व्याख्येतून वगळण्यात आले आहे, त्यामुळे या उत्पादनांवर कर लागू आहे. ताज्या दूधाला जीएसटीमधून सूट देण्यात आली आहे, ज्यामुळे डेअरी शेतकऱ्यांना त्यांच्या प्राथमिक उत्पादनावर कराचा बोजा सहन करावा लागत नाही. परंतु, बटर, घी आणि इतर डेअरी उत्पादनांवर 12% जीएसटी आहे, ज्यामुळे या उत्पादनांचा खर्च वाढतो. तसेच, पोल्ट्री उपकरणांवरही जीएसटी लागू आहे, ज्यामुळे या क्षेत्रातील शेतकऱ्यांचा खर्च वाढला आहे. शेती साहित्यावरील जीएसटी मुळे या क्षेत्रांना नोंदणी आणि अनुपालनाची गरज भासते, ज्यामुळे लहान शेतकऱ्यांसाठी अडचणी निर्माण होतात. या जीएसटी दरांचा परिणाम डेअरी आणि पोल्ट्री उद्योगाच्या वाढीवर होऊ शकतो, परंतु बाजारातील स्पर्धात्मकता वाढण्यासही मदत होते.
प्रक्रिया केलेल्या शेती उत्पादनांवरील जीएसटी
प्रक्रिया विकलेली शेती उत्पादने जसे की पॅकेज्ड नट्स, ड्राय फ्रूट्स आणि तयार खाद्यपदार्थ यांच्यावर जीएसटी लागू आहे, ज्यामुळे त्यांच्या किमतीत वाढ होते. पॅकेज्ड आणि ब्रँडेड उत्पादनांवर 12% जीएसटी, प्रक्रिया केलेल्या खाद्यपदार्थांवर 18% आणि लक्झरी खाद्यपदार्थांवर 28% कर आहे. या शेती साहित्यावरील जीएसटी दरांमुळे शेती उत्पादनांचे मूल्यवर्धन करणाऱ्या उद्योगांवर परिणाम होतो आणि ग्राहकांसाठी या वस्तूंच्या किमती वाढतात. शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनांचा चांगला भाव मिळण्याची शक्यता असली तरी, जीएसटीमुळे बाजारातील मागणीवरही परिणाम होऊ शकतो. जीएसटी अंतर्गत या उत्पादनांवर कर लादल्याने शेती उद्योगाला नवीन संधी मिळतात, परंतु त्याचवेळी खर्च वाढण्याचे आव्हानही निर्माण होते. या परिस्थितीत, जीएसटीचा समतोल प्रभाव शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरावा यासाठी धोरणात्मक बदल आवश्यक आहेत.
शेतकऱ्यांसाठी जीएसटीचे फायदे आणि तोटे
शेती साहित्यावरील जीएसटीमुळे शेतकऱ्यांना अनेक फायदे मिळाले आहेत, जसे की सुधारित पुरवठा साखळी, वाहतूक खर्चात कपात आणि इनपुट टॅक्स क्रेडिटचा लाभ, ज्यामुळे त्यांचा खर्च कमी होतो. परंतु, शेती साहित्यावरील जीएसटी मुळे अनेक अप्रत्यक्ष करांचे एकत्रीकरण झाले आहे, ज्याचा परिणाम शेतीशी संबंधित साहित्य आणि उत्पादनांवरही दिसून येतो. शेती साहित्यावरील जीएसटी मुळे शेती क्षेत्रात पारदर्शकता वाढली आहे, परंतु शेती साहित्यावरील जीएसटी मुळे अनेक अप्रत्यक्ष करांचे एकत्रीकरण झाले आहे, ज्याचा परिणाम शेतीशी संबंधित साहित्य आणि उत्पादनांवरही दिसून येतो. शेतकऱ्यांना जीएसटीच्या जटिल नियमांचे पालन करणे कठीण जाते, ज्यामुळे त्यांच्यावर प्रशासकीय भार वाढतो. शेती साहित्यावरील जीएसटी चा प्रभाव शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीवर अवलंबून आहे आणि त्यांच्यासाठी सकारात्मक परिणाम मिळवण्यासाठी सरकारने अधिक सहाय्य करणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष
शेती साहित्यावरील जीएसटी दरांचा प्रभाव शेती क्षेत्रावर सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही प्रकारे दिसून येतो, ज्यामुळे त्याचे विश्लेषण करणे महत्त्वाचे ठरते. बियाणे आणि पारंपरिक अवजारे करमुक्त असणे हे शेतकऱ्यांसाठी दिलासादायक आहे, तर यंत्रसामग्री आणि प्रक्रिया केलेल्या उत्पादनांवरील जीएसटी वाढलेला खर्च दर्शवतो. जीएसटीचा दीर्घकालीन लाभ शेतकऱ्यांना मिळावा यासाठी सरकारने कर दरांचे पुनरावलोकन करणे आणि शेतकऱ्यांना अनुपालनात मदत करणे आवश्यक आहे. शेती क्षेत्राला मजबूत करण्यासाठी जीएसटीचे धोरण अधिक शेतकरी-केंद्रित असावे, जेणेकरून त्यांचे उत्पन्न आणि उत्पादकता वाढेल. एकंदरीत, शेती साहित्यावरील जीएसटी मुळे अनेक अप्रत्यक्ष करांचे एकत्रीकरण झाले आहे, ज्याचा परिणाम शेतीशी संबंधित साहित्य आणि उत्पादनांवरही दिसून येतो. या लेखात शेती क्षेत्राला एका नव्या दिशेने नेण्याचा प्रयत्न केला आहे आणि त्याचे परिणाम भविष्यात अधिक स्पष्ट होतील, परंतु त्यासाठी सतत सुधारणा आणि समर्थनाची गरज आहे.