भारतीय समाजकारण आणि राजकारणाच्या इतिहासात ६ डिसेंबर हा दिवस एक गंभीर आणि भावनाप्रधान स्थान रोवतो. डॉ. भीमराव आंबेडकर यांचे महापरिनिर्वाण ही घटना केवळ एक व्यक्तीची निधनतिथी नसून, एका युगप्रवर्तक विचारवंताच्या भौतिक विदाईचे प्रतीक आहे. दरवर्षी या दिवशी, देशभरातील लाखो लोक, विशेषतः महाराष्ट्रातील चैत्यभूमी, दादर येथे जमून त्या महानायकाला श्रद्धांजली वाहतात. २०२५ सालीही, या सामूहिक श्रद्धांजलीला सुविधाजनक आणि सुरक्षित रूप देण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने विशेष आणि व्यापक उपक्रम हाती घेतले आहेत. महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा योजल्या गेल्या आहेत, ज्यांचा उद्देश केवळ गर्दीव्यवस्थापन करणे नसून, प्रत्येक श्रद्धालूला गरजेची सर्व सोय पुरवणे हा आहे. हा लेख या सर्व उपक्रमांचा तपशीलवार आढावा घेणार आहे, ज्यामध्ये चैत्यभूमी परिसरातील व्यवस्था आणि राज्यभरातून येणाऱ्या अनुयायांसाठी विशेष वाहतूक योजनांचा समावेश आहे. शासनाच्या या प्रयत्नांमुळे, महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा प्रत्यक्षात उतरल्याचे दिसून येते.
चैत्यभूमी: पवित्र स्थळावरील सुरक्षा आणि आरोग्याची सर्वंकष व्यवस्था
दादर येथील चैत्यभूमी केवळ एक स्मारक नसून, एक जिवंत श्रद्धास्थान आहे जिथे सामाजिक न्याय आणि मानवी कर्तव्य यांचे दर्शन घडते. अशा या पवित्र ठिकाणी लाखो लोकांची गर्दी येणार हे लक्षात घेता, महाराष्ट्र शासनाने सुरक्षा आणि आरोग्य या दोन मूलभूत गोष्टींवर भर देत व्यापक योजना आखल्या आहेत. मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी स्वत: २ डिसेंबर रोजी तयारीचा आढावा घेतला आणि सर्व संबंधित विभागांना अखेरच्या सूचना दिल्या. सुरक्षेच्या दृष्टीने, चैत्यभूमी आणि दादर परिसरात सशस्त्र पोलिस दल, कमांडो तुकड्या, आणि नागरिक पोलिस यांची मोठ्या प्रमाणावर तैनाती केली गेली आहे. सीसीटीव्ही कॅमेऱ्यांचे जाळे, ड्रोनद्वारे निगराणी आणि पोलिस, महानगरपालिका तसेच वाहतूक विभाग यांच्यातील तातडीचा संपर्क यामुळे कोणत्याही प्रकारची अनिष्ट घटना टाळण्यास मदत होईल. या सर्व सुविधा ह्याच महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा योजनेचा भाग आहेत. आरोग्यसेवेच्या बाबतीत, परिसरात अनेक प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि वैद्यकीय शिबिरे उघडण्यात आली आहेत. एम्ब्युलन्स सेवा २४ तास सज्ज ठेवण्यात आली असून, गर्दीतून उद्भवू शकणाऱ्या अपघात, दमछाक किंवा इतर आजारांसाठी तात्काळ उपचार सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. एक केंद्रीय नियंत्रण कक्ष स्थापन करून सर्व वैद्यकीय टीम्समधील समन्वय साधला जात आहे, ज्यामुळे कोणत्याही आपत्कालीन परिस्थितीत त्वरित हस्तक्षेप शक्य होईल.
मूलभूत गरजा: पाणी, अन्न, स्वच्छता आणि निवासाची अभूतपूर्व सोय
लाखो लोकांना अनेक तास थांबवून श्रद्धांजली वाहण्याची गरज लक्षात घेता, मूलभूत सुविधांवर विशेष लक्ष केंद्रित करण्यात आले आहे. पिण्याच्या स्वच्छ पाण्याच्या पुरवठ्यासाठी, परिसरात अनेक आरओ प्लांट्स स्थापन केले गेले आहेत आणि पाण्याचे टँकर सतत फिरती ठेवण्यात आले आहेत. अन्नव्यवस्थेसाठी, महानगरपालिकेने नियंत्रित आणि स्वच्छतामान्यांचे पालन करणाऱ्या अन्न स्टॉल्सची योजना आखली आहे, जिथे अनुयायांना कमी किमतीत अन्नपदार्थ मिळतील. हवामानाची अनिश्चितता लक्षात घेऊन, वाटरप्रूफ मोठे टेंट आणि मंडप उभारण्यात आले आहेत, ज्यामुळे लोकांना पावसापासून आणि उन्हापासून सुरक्षित राहता येईल. या सर्व योजना स्पष्टपणे दाखवतात की महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा केवळ कागदोपत्री नसून प्रत्यक्ष जमिनीवर उतरवल्या जात आहेत. स्वच्छता ही आणखी एक महत्त्वाची चिंतेचा विषय आहे. पोर्टेबल टॉयलेट्स, सार्वजनिक स्वच्छतागृहे आणि स्थिर स्नानागारांची मोठ्या प्रमाणावर व्यवस्था करण्यात आली आहे. दूरदूरच्या प्रदेशांतून येणाऱ्या श्रद्धालूंसाठी, तात्पुरती निवासी सोय देखील उपलब्ध करून देण्यात आली आहे. या सर्वांसाठी बीएमसीने मोठ्या प्रमाणावर स्वयंसेवक आणि कर्मचारी तैनात केले आहेत, ज्यांना गेल्या वर्षांच्या अनुभवाचा फायदा मिळाला आहे.
वाहतूक आणि येरझाराचे अद्ययावत व्यवस्थापन
मुंबई या महानगरातील वाहतूक आव्हाने जाणून, महापरिनिर्वाण दिनासाठी एक विस्तृत वाहतूक व्यवस्थापन योजना (ट्रॅफिक मॅनेजमेंट प्लॅन) अंमलात आणण्यात आली आहे. दादर परिसरातील रस्त्यांवर विशेष ट्रॅफिक सिग्नल, मार्गदर्शक फलक आणि वाहनांच्या वहनासाठी वेगळे मार्ग निश्चित केले गेले आहेत. मुंबईतील इतर भागांतून चैत्यभूमीकडे येणाऱ्या लोकांसाठी BEST बस सेवा लक्षणीय प्रमाणात वाढवण्यात आली आहे, आणि बस मार्गांमध्येही बदल करण्यात आले आहेत. दादर रेल्वे स्टेशन, जे या प्रवाहाचे केंद्रबिंदू आहे, तेथे वाहतूक सल्लागार जारी करून लोकांना गर्दी टाळण्यासाठी पर्यायी मार्गांबद्दल माहिती देण्यात येत आहे. महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा यामध्ये ही वाहतूक व्यवस्था एक प्रमुख घटक आहे. रेल्वे आणि रस्ते वाहतूक यांच्यातील समन्वय साधण्यासाठी एक विशेष समन्वय समिती सतत कार्यरत आहे. शिवाय, दादर इंडू मिल परिसरात चालू असलेल्या डॉ. आंबेडकर स्मारक प्रकल्पाच्या निमित्तानेही दीर्घकालीन विकासास गती देण्यात आली आहे. या सर्व प्रयत्नांचा एकच उद्देश आहे – श्रद्धालूंचा प्रवास त्रासमुक्त आणि सुरक्षित करणे.
राज्यभरातून सोयीस्कर प्रवास: विशेष रेल्वे सेवांचे जाळे
महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त लाखो लोकांची मुंबईत वर्दळ होते, त्यामुळे वाहतूक हे सर्वात मोठे आव्हान असते. याचे निराकरण करण्यासाठी केंद्रीय रेल्वेने ४ ते ८ डिसेंबर २०२५ या कालावधीत १५ विशेष अनारक्षित ट्रेन चालवण्याचे जाहीर केले आहे. या प्रत्येक ट्रेनमध्ये १८ आयसीएफ कोच (स्लीपर आणि सेकंड सिटिंग) असून तिकिटे सामान्य दराने युटीएस अॅपद्वारे बुक करता येतात. ही सेवा राज्यातील विविध कोपऱ्यांतून लोकांना चैत्यभूमीपर्यंत पोहोचवण्यासाठी महत्त्वाची आहे. नागपूर-सीएसएमटी मार्गावर एकूण आठ ट्रेन चालवल्या जातील, ज्यामध्ये ४, ५ डिसेंबरला नागपूरकडून आणि ६, ७, ८ डिसेंबरला परतीच्या दिशेने सेवा उपलब्ध असतील. या ट्रेन थांब्यांमध्ये वर्धा, अकोला, भुसावळ, नाशिक रोड, इगतपुरी, कल्याण इत्यादी महत्त्वाच्या स्थानकांचा समावेश आहे. त्याचप्रमाणे, कलाबुर्गी, अमरावती आणि कोल्हापूरहून देखील सीएसएमटी (छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस) साठी विशेष ट्रेन सुरू करण्यात आल्या आहेत. या विशेष गाड्यांद्वारे, महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा या कल्पनेला एक नवीन आयाम प्राप्त झाला आहे. शिवाय, ५ आणि ६ डिसेंबरच्या मध्यरात्री मुंबई उपनगरीय मार्गांवर १२ अतिरिक्त लोकल गाड्याही चालवल्या जातील, ज्यामुळे शहरातील प्रवास सुकर होईल.
ज्ञानविस्तार आणि सांस्कृतिक ओळख: पर्यटन आणि माहितीचे उपक्रम
शासनाची भूमिका केवळ व्यवस्थापनापुरती मर्यादित नसून, ज्ञानविस्तार आणि स्मरणाच्या कार्यात देखील सहभागी आहे. महाराष्ट्र शासनाच्या पर्यटन विभागाने ३, ४ आणि ५ डिसेंबर या दिवसांत ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर टूर सर्किट’ आयोजित केला आहे. या पर्यटन मार्गात मुंबईतील आंबेडकरांशी संबंधित अनेक ऐतिहासिक स्थळांचा समावेश आहे, ज्यामुळे लोकांना बाबासाहेबांच्या जीवन आणि कार्याशी जवळून परिचित होता येईल. हा एक सक्रिय प्रयास आहे जो शिक्षण आणि श्रद्धा यांचा मेळ घडवतो. तसेच, महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त राज्यपाल कार्यालयातर्फे एक माहितीपत्र ब्रोशर आणि पोस्टर जारी करण्यात आले आहेत. या साहित्यात केवळ कार्यक्रमांची माहितीच नसून, चैत्यभूमीवरील सर्व सुविधा, वाहतूक मार्ग आणि महत्त्वाच्या संपर्क क्रमांकांचा तपशीलही समाविष्ट आहे. हे साहित्य लोकांपर्यंत पोहोचवून, महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा यांची माहिती प्रसारित करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. शासनाचा हा दृष्टिकोन दर्शवितो की, या दिनाचे केवळ औपचारिक निरीक्षण करण्याऐवजी, त्याच्या मूळ संदेशाचा प्रसार करणे हेही त्याचे एक उद्दिष्ट आहे.
निष्कर्ष: सामाजिक वचनबद्धतेचे प्रतीक म्हणून शासकीय सुविधा
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्या संपूर्ण जीवनात जे आदर्श प्रस्थापित केले, ज्या समानतेच्या समाजाची कल्पना केली, त्या विचारसरणीचा आदर करण्याचा हा एक प्रयत्न आहे. महाराष्ट्र शासनाने यावर्षी महापरिनिर्वाण दिनासाठी ज्या व्यापक तयारीची आखणी केली आहे, ती केवळ प्रशासकीय कार्यक्षमतेचे उदाहरण नसून, एक सामाजिक व चारित्र्यदृष्ट्या संवेदनशील शासनाचे दर्शन घडवते. सुरक्षा, आरोग्य, वाहतूक, निवास, अन्न-पाणी या सर्व मूलभूत गरजांवर विचार करून, शासन प्रत्येक श्रद्धालूला त्यांची व्यक्तिगत श्रद्धांजली अखंडितपणे व्यक्त करण्याची संधी देऊ इच्छिते. या महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त शासनातर्फे विविध सुविधा ह्या केवळ एक वर्षाच्या कार्यक्रमासाठीची तरतूद नसून, बाबासाहेबांच्या विचारांना सन्मान देण्याची शासकीय वचनबद्धता दर्शवितात. अशाप्रकारे, हा दिवस केवळ शोकदिन न राहता, सामाजिक एकात्मतेचा आणि प्रगतीचा एक उत्सव बनतो. श्रद्धालूंनी या सुविधांचा योग्य वापर करून शांततापूर्वक सहभागी होणे आणि बाबासाहेबांच्या मानवतावादी विचारांचा प्रसार करणे हेच या सर्व प्रयत्नांचे खरे अपेक्षित फलित असेल. जय भीम, जय भारत.