अनियंत्रित पावसाने शेतकऱ्यांच्या मनावर नुकसानीची गडद सावली पाडली असली, तरी सणाच्या आगमनाने आता आशेचा किरण दिसू लागला आहे. शेतकरी आणि व्यापारी या दोघांच्यासाठी सुरू झालेला दसरा-दिवाळी सणासाठी फुल बाजार बहरले आहे. झेंडूच्या फुलांवर पावसाने केलेल्या तडाख्यामुळे उत्पादनात मोठी घट झाली असूनही, बाजारातील चैतन्य कमी झालेले नाही. महाराष्ट्रभरात, विशेषतः श्री छत्रपती शिवाजी मार्केट यार्डसारख्या ठिकाणी, एकूणच दसरा-दिवाळी सणासाठी फुल बाजार बहरले असल्याचे दृश्य दिसत आहे.
प्रतिकूल हवामानातील शेतकऱ्यांचा संघर्ष
पावसाच्या झोडांमुळे संपूर्ण महाराष्ट्रातील शेती, आणि त्यातून फुलशेतीही बाधित झाली आहे. नवरात्र, खंडे नवमी आणि दसरा या सणांमध्ये झेंडूच्या फुलांची सर्वात जास्त मागणी असते. पण यंदा, ओल्या हवामानामुळे झेंडूची अनेक फुले कुजून नासली आहेत, ज्यामुळे एकूण उत्पन्नावर परिणाम झाला आहे. फुलांचा दर्जा कमी झाल्यामुळे सुरुवातीला ग्राहकांची संख्या कमी होती. अशा प्रतिकूल परिस्थितीतही, काही शेतकऱ्यांनी अतिशय कष्ट घेऊन चांगले पीक घेण्यात यश मिळवले आहे, जे सणाच्या आधारावर चांगला भाव मिळवण्याची आशा बाळगत आहेत.
बाजारभावातील उतार-चढ आणि शेतकऱ्यांची अपेक्षा
मागील आठवड्यात झेंडूचा भाव केवळ ३० ते ४० रुपये किलो असल्याने शेतकरी चिंतेत होते. परंतु, सण जसजसा जवळ येतोय, तसतसे भावात उडी घेतली आहे. आता झेंडूला ८० ते ९० रुपये किलो भाव मिळू लागल्याने शेतकऱ्यांच्या चेहऱ्यावर समाधान दिसत आहे. उद्या व परवा म्हणजेच दसऱ्याच्या आदल्या दिवशी झेंडूला सर्वात जास्त मागणी असते, त्यामुळे दर उसळी घेण्याची शेतकऱ्यांची अपेक्षा आहे. घाऊक व्यापारी आधीच शेतकऱ्यांशी संपर्क साधत आहेत आणि अंदाज आहे की, दसऱ्याच्या दिवशी झेंडूची फुले १०० ते १५० रुपये किलो या भावात विकली जाऊ शकतात.
किरकोळ बाजारपेठेतील फुलांची रंगत
ठाणे येथील स्थानक परिसर, जांभळी नाका आणि मुख्य बाजारपेठ या ठिकाणी फुलांनी आणि आपट्याच्या हिरव्या पानांनी चैतन्य पसरलेले आहे. पिवळा, भगवा, नामधारी, लाल अशा विविध प्रकारच्या झेंडूच्या फुलांची खरेदी-विक्री जोरात सुरू आहे. पावसामुळे आवक कमी झाल्याने फुलांच्या किमतीत मागील वर्षीच्या तुलनेत वीस ते पन्नास टक्के वाढ झाली आहे. शेवंती, अष्टर, गुलाब, गुलछडी, जाई, मोगरा यासह विविध फुलांनी सजलेला बाजार ग्राहकांना आकर्षित करत आहे. असे दिसते की प्रत्येक वर्षीप्रमाणे यावर्षीही दसरा-दिवाळी सणासाठी फुल बाजार बहरले आहे.
आदिवासी समुदायाचे फुलबाजारातील योगदान
दसऱ्याच्या सणाला फुलांबरोबरच नैसर्गिक वस्तूंचीही महत्त्वाची भूमिका असते. ठाणे जिल्ह्याच्या ग्रामीण भागातून वाडा, येऊर, भिवंडी, कर्जत येथील आदिवासी फुलविक्रेते मोठ्या संख्येने बाजारपेठेत दाखल झाले आहेत. त्यांनी आणलेले नवसाचे तोरण, भाताच्या लाह्या, आंब्याच्या टाळा, आपट्याची पाने, जांभळी फुले आणि करडू या वस्तू बाजारात विशेष स्थान पटकावत आहेत. “या वस्तू गोळा करण्यासाठी आम्हाला दोन-तीन दिवस जंगलात फिरावे लागते. पावसाळी भाजीपाला आणि दसऱ्याला लागणाऱ्या या वस्तूंवरच आमचा उदरनिर्वाह चालतो,” असे सांगणारी आदिवासी महिला मनीषा पाटील यांसारख्या लोकांसाठी हा सण आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाचा ठरतो.
सणाच्या आनंदात फुलांचे स्थान
शेवटी,हे म्हणणे अतिशयोक्ती ठरणार नाही की, दसरा आणि दिवाळी सारख्या सणांना फुलांशिवाय पूर्णत्व येत नाही. फुलांच्या हारांशिवाय देवीची पूजा अधुरी राहते, आपट्याच्या तोरणाशिवाय घराचा मुखवटा फिका पडतो. पावसाने आलेल्या आव्हानांमुळे किमती वाढल्या असल्या, तरी सणाचा आनंद आणि श्रद्धा हे ग्राहकांना या किमती देण्यास प्रवृत्त करतात. शेतकऱ्यांच्या कष्टामुळे, व्यापाऱ्यांच्या उद्योगामुळे आणि ग्राहकांच्या श्रद्धेमुळेच खरोखर, यावर्षीही अडचणींतूनही दसरा-दिवाळी सणासाठी फुल बाजार बहरले आहे आणि सणाचे वातावरण आनंदी तेजस्वी झाले आहे.
सण आणि फुले: अविभाज्य अशी जोडी
भारतीय संस्कृतीत, सण आणि फुले ही एकमेकांची पूरक आहेत. देवदर्शनापासून ते घरसजावटीपर्यंत, प्रत्येक सणाचे स्वागत फुलांच्या रंगातूनच होते. फुले ही केवळ सजावटीचा भाग नसून, ती श्रद्धा, आनंद, स्वच्छता आणि समृद्धीचे प्रतीक आहेत. प्रत्येक सणाला विशिष्ट फुलांचे महत्त्व असते, जे केवळ त्यांच्या दर्शनावरच नव्हे तर सुगंध आणि औषधी गुणधर्मांवरही आधारित आहे. सणाच्या साठी फुलांचे महत्व केवळ धार्मिक रीतिरिवाजापुरते मर्यादित नसून ते सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय अशा अनेक पैलूंना स्पर्शते.
धार्मिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व
फुलांना हिंदू धर्मात देवतेचे स्थान प्राप्त आहे. असे मानले जाते की, फुले देवतांच्या चरणी अर्पण केल्यास ती प्रसन्न होतात. प्रत्येक फुलाचा एक विशिष्ट देवता शी संबंध जोडला आहे. उदाहरणार्थ, देवीच्या पूजेसाठी लाल रंगाची फुले (झेंडू, गुलाब) विशेष श्रेयस्कर मानली जातात, तर शिवलिंगावर बिल्वपत्र (बेल पान) आणि धतुराची फुले चढवली जातात. विष्णू आणि लक्ष्मी यांच्या पूजेसाठी कमळ, तुळस आणि अशोकाच्या पानांचा उपयोग होतो. ही निवड केवळ रंगावर अवलंबून नसून, त्या फुलांच्या सात्विक गुणधर्मांवरही अवलंबून असते. अशाप्रकारे, सणाच्या साठी फुलांचे महत्व आध्यात्मिक शुद्धता आणि दैवी कृपा मिळवण्यासाठीचे एक साधन म्हणून आहे.
सांस्कृतिक ओळख आणि परंपरा
फुले आपल्या सणवारांचा अविभाज्य भाग आहेत. दसऱ्याच्या दिवशी आपट्याचे तोरण, श्रावण महिन्यात बेलपत्रांचा हार, गणेशोत्सवासाठी झेंडू आणि गुलाबांचे हार, दिवाळीत तोरणासाठी आकाशमोगरा आणि मरुळ्याची फुले – ही प्रत्येक परंपरा शेकडो वर्षांपासून चालत आलेली आहे. ही फुले केवळ सजावट नसून, ती ऋतूचे बदल, कृषिचक्र आणि सांस्कृतिक वारसा दर्शवतात. महाराष्ट्रातील वाघ्यामुरलीच्या पूजेसाठी करडूची फुले, तर दक्षिणेतील ओणम सणासाठी पाचकोनी फुलांची रांगोळी (पूक्कळम) ही विशिष्ट ओळख निर्माण करते. म्हणूनच, सणाच्या साठी फुलांचे महत्व हे आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण सांस्कृतिक ओळखीशी निगडित आहे.
आर्थिक महत्त्व: शेतकऱ्यांसाठी सुवर्णसंधी
सणाच्या हंगामामुळे फुलांच्या शेतीला (Floriculture) एक मोठा आर्थिक आधार मिळतो. दसरा, दिवाळी, गणेशोत्सव यासारख्या मोठ्या सणांमुळे फुलांची मागणी अनेक पटींनी वाढते. यामुळे लाखो छोटे शेतकरी, फुलविक्रेते आणि माला बनविणाऱ्या कारागिरांना रोजगार निर्माण होतो. पुणे, नाशिक, सांगली सारख्या प्रदेशांतील शेतकरी विशेषतः झेंडू, गुलाब, गुलछडी यासारखी फुले सणांसाठीच विकतात, ज्यामुळे त्यांचे वार्षिक उत्पन्न स्थिर राहते. अशाप्रकारे, फुले हा केवळ भावनिक घटक न राहता, एक महत्त्वाचा आर्थिक घटक देखील आहे आणि सणाच्या साठी फुलांचे महत्व शेतकऱ्यांच्या उपजीविकेशी थेट जोडलेले आहे.
सामाजिक आणि पर्यावरणीय योगदान
फुले समाजजीवनावर देखील सकारात्मक प्रभाव टाकतात. फुलांच्या खरेदी-विक्रीमुळे बाजारपेठेत एक चैतन्यमय वातावरण निर्माण होते. शिवाय, फुलांच्या माला बनविणे, तोरण घालणे ही कामे सहसा कुटुंबातील सर्व सदस्य एकत्र येऊन करतात, ज्यामुळे कौटुंबिक आणि सामाजिक नातेसंबंध दृढ होतात. पर्यावरणाच्या दृष्टीने, फुले ही नैसर्गिक, विघटनशील (biodegradable) असल्याने ती पर्यावरणास अनुकूल आहेत. प्लास्टिकच्या फुलांऐवजी नैसर्गिक फुले वापरल्याने पर्यावरणरक्षणास मदत होते. हे लक्षात घेता, सणाच्या साठी फुलांचे महत्व केवळ व्यक्तिगत पातळीवर न राहता ते समाज आणि पर्यावरण या दोन्हीसाठी महत्त्वाचे ठरते.
मानसिक आरोग्यावर होणारा सकारात्मक प्रभाव
फुलांचा सुगंध आणि रंग यांचा मानसिक आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होतो, असे अनेक संशोधनांतून सिद्ध झाले आहे. फुलांचा सुगंध मन शांत करतो आणि तणाव कमी करतो. सणाच्या वेळी घरात फुलांची रेलचेल असल्याने एक आनंदी आणि उत्साही वातावरण निर्माण होते. देवळातील फुलांचा सुगंध भक्तीभावना आणि एकाग्रता वाढविण्यास मदत करतो. म्हणूनच, सणाच्या साठी फुलांचे महत्व केवळ बाह्य दर्शनापुरते मर्यादित नसून ते आपल्या अंतर्मनाच्या आरोग्याशी देखील निगडित आहे.
निष्कर्ष
अखेरीस, आपण असे म्हणू शकतो की, फुले आणि सण ही एकमेकांची जोडी अविभाज्य आहे. फुले श्रद्धेचे प्रतीक आहेत, सांस्कृतिक ओळखीचा आधार आहेत, आर्थिक समृद्धीचे साधन आहेत, सामाजिक एकतेचा दिवा आहेत आणि मानसिक शांतीचा स्रोत आहेत. पावसासारख्या नैसर्गिक आव्हानांमुळे फुलांच्या उत्पादनात अडचणी आल्या, तरी सणाचा आनंद आणि श्रद्धा ही ग्राहकांना आणि शेतकऱ्यांना या अडचणींवर मात करण्यास प्रवृत्त करते. म्हणूनच, प्रत्येक सणाला फुलांची अपरिहार्यता कायम राहील, कारण सणाच्या साठी फुलांचे महत्व केवळ एक प्रथा नसून, आपल्या जीवनशैलीचा एक अमूल्य भाग आहे.