शेतकरी मित्रांनो या लेखात आपण फुलशेती हा शेतकऱ्यांसाठी कशाप्रकारे आधुनिक आणि फायदेशीर व्यवसाय ठरू शकतो याबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत. शिवाय फुलशेती करण्याची यशस्वी पद्धत सुद्धा या लेखात समाविष्ट केली आहे.
फुलशेती हा केवळ परंपरागत शेतीचा पर्याय नसून, आधुनिक काळातील उच्च नफा देणारा व्यवसाय आहे. धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सौंदर्यप्रधान वापरामुळे फुलांची मागणी वर्षभर टिकून आहे. या लेखात आपण फुलशेतीच्या पद्धती, व्यवस्थापनाच्या टिपा आणि तिच्या शेतीपूरक व्यवसाय म्हणूनच्या उपयुक्ततेवर चर्चा करू.
**१. फुल शेतीची पद्धत आणि तयारी**
**अ) फुलांची निवड:**
– **हवामान आणि माती:** भारतातील उष्ण आणि समशीतोष्ण हवामानात गुलाब, जरबेरा, शेवंती, ग्लॅडिओलस, मोगरा, सोनचाफा यांसारख्या फुलांची लागवड यशस्वी होते. मातीची चाचणी करून तिची pH मूल्ये (6-7.5), सेंद्रिय पदार्थ आणि पोषक तत्त्वे तपासावीत.
– **बाजाराची मागणी:** सणांसाठी (दिवाळी, व्हॅलेंटाईन डे) किंवा धार्मिक उपयोगासाठी (मंदिरे, माला) फुलांची निवड करा. उदा., गुलाब आणि जरबेरा ही फुले उच्च बाजारभावात विकली जातात.
**ब) जमिनीची तयारी:**
– जमीन नांगरून, कुळवाच्या पाळ्या देऊन भुसभुशीत करा. प्रति हेक्टर २५-३० टन शेणखत मिसळून मातीची सुपीकता वाढवा .
– पॉलिहाऊसचा वापर करून पाण्याचा ताण आणि हवामानाचे अनियमित परिणाम टाळता येतात. उदा., डच गुलाब आणि जिप्सोफिलिया सारख्या फुलांसाठी पॉलिहाऊस उत्तम.
**क) लागवड आणि सिंचन:**
– **रोपे तयार करणे:** शेवंतीसारख्या फुलांसाठी कलमे वापरून रोपे तयार करा. सोनचाफ्यासारख्या फुलांसाठी कलमांची नर्सरी तयार करून १ वर्षानंतर लागवड करा.
– **अंतर:** झाडांमध्ये ३०-६० सेमी आणि ओळींमध्ये ६०-९० सेमी अंतर ठेवा. उदा., शेवंतीसाठी ६० सेमी अंतरावर सऱ्या पाडून लागवड करावी
– **पाणी व्यवस्थापन:** ठिबक सिंचन पद्धतीचा वापर करा. फुलांच्या वाढीच्या टप्प्यात पाण्याचा ताण टाळा. पॉलिहाऊसमध्ये ओलावा टिकवणे सोपे जाते.
**२. व्यवस्थापन आणि संरक्षण**
– **खते आणि पोषण:**
– प्रति हेक्टर १५० किलो नत्र, २०० किलो स्फुरद, आणि २०० किलो पालाश वापरा. फुलांच्या वाढीच्या टप्प्यात दर १५ दिवसांनी जैविक खत (गांडूळ खत, ह्युमिक ऍसिड) द्या.
– जिप्सोफिलिया सारख्या फुलांसाठी सेंद्रिय खतांचा वापर करून उत्पादनखर्च कमी करता येतो.
– **रोग आणि कीटक नियंत्रण:**
– फुटवे काढणे, रोगग्रस्त पाने काढून टाकणे, आणि नीम तेलाच्या फवारण्या करा.
– पॉलिहाऊसमध्ये जैविक कीटकनाशकांचा वापर करून फुलांचा दर्जा राखता येतो.
– **काढणी आणि साठवण:**
– फुले कळीच्या अवस्थेत किंवा अर्धवट उमलली असताना काढा. उदा., गुलाबाच्या दांड्याची लांबी ६०-९० सेमी असावी .
– फुले थंड आणि छायादार जागेत साठवा. प्लॅस्टिकच्या पिशव्यांऐवजी कागदी पॅकिंग वापरून ताजेपणा टिकवा.
**३. आर्थिक नियोजन आणि बाजारव्यवस्था**
– **सुरुवातीचा खर्च:**
– १ हेक्टरसाठी बियाणे, खते, सिंचन, आणि मजुरीवर सुमारे २५,००० रुपये खर्च येतो. पॉलिहाऊसच्या बाबतीत हा खर्च १-२ लाखापर्यंत वाढतो.
– शासकीय योजनांतर्गत (राष्ट्रीय फूल उत्पादन अभियान) ५०% अनुदान मिळू शकते.
– **नफा:**
– व्यावसायिक फुल शेतीतून प्रति हेक्टर ७५,००० ते १.५ लाख रुपये वार्षिक उत्पन्न शक्य आहे. पॉलिहाऊसमध्ये जिप्सोफिलियाच्या १० गुंठ्यांवर २ लाख रुपये उत्पन्न मिळविणारे शेतकरी उदाहरणे आहेत.
– **विक्रीचे मार्ग:**
– स्थानिक मंडया, फ्लोरिस्ट दुकाने, ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म (उदा., बिगबास्केट) वापरा.
– निर्यातीसाठी APEDA सारख्या संस्थांशी संपर्क साधा. २०२२ मध्ये भारताने ५४१.६१ कोटी रुपयांची फुले निर्यात केली होती.
**४. शेतीपूरक व्यवसाय म्हणून फुलशेतीचे महत्त्व**
१) **कमी जागेत जास्त उत्पन्न:** फुलशेती पारंपरिक पिकांपेक्षा ३-४ पट नफा देते. उदा. १ हेक्टरवर फळझाडांपेक्षा फुलांपासून अधिक उत्पन्न .
२) **वर्षभर उत्पादन:** पॉलिहाऊस आणि बहुवार्षिक फुलझाडांद्वारे वर्षभर पैसा मिळवता येतो.
३) **रोजगार निर्मिती:** फुलांची काढणी, पॅकिंग, वाहतूक यांसाठी स्थानिक स्तरावर रोजगार निर्माण होतो.
४) **उपउत्पादनांचा वापर:** फुलांपासून गुलाबजल, अत्तर, गुलकंद, औषधी तेले तयार करून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवता येते .
५) **पर्यावरणास अनुकूल:** जैविक फुलशेतीद्वारे मातीची सुपीकता वाढवणे शक्य आहे.
फुल शेती म्हणजे फुलांच्या व्यावसायिक उत्पादनासाठी केलेली शेती. यामध्ये विविध प्रकारच्या फुलांचे उत्पादन घेऊन बाजारपेठेत विक्री केली जाते. फुलशेतीचे खालील काही प्रमुख फायदे आहेत:
१. आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर व्यवसाय
फुल शेती ही पारंपरिक पिकांच्या तुलनेत अधिक नफा देणारी शेती आहे. कमी जागेत आणि अल्प कालावधीत चांगले उत्पन्न मिळते.
२. बाजारपेठेची मोठी संधी
फुलांना वर्षभर मागणी असते. विवाहसोहळे, धार्मिक कार्यक्रम, सण-उत्सव, हॉटेल्स आणि निर्यात यामुळे फुलशेतीत मोठी संधी आहे.
३. कमी जागेत जास्त उत्पादन
इतर पारंपरिक पिकांच्या तुलनेत फुलांचे उत्पादन कमी जागेत आणि कमी कालावधीत जास्त मिळू शकते.
४. निर्यातीत मोठी संधी
भारतातून गुलाब, झेंडू, जास्वंद, ग्लॅडिओलस, जर्बेरा, लिली यांसारखी फुले परदेशात मोठ्या प्रमाणावर निर्यात केली जातात. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत चांगली संधी उपलब्ध आहे.
५. जलसंधारण आणि पर्यावरणपूरक शेती
फुलशेतीसाठी तुलनेने कमी पाण्याची गरज असते आणि हे पिके पर्यावरणपूरक असतात.
६. रोजगाराच्या संधी
फुलशेतीत रोपवाटिका, पॅकिंग, वाहतूक, विक्री आणि निर्यातीमुळे मोठ्या प्रमाणावर रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात.
७. औषधी आणि सुगंधी फुलांचे उत्पादन
केवळ शोभेच्या फुलांव्यतिरिक्त काही फुले औषधी व सुगंधी असतात, जसे की मोगरा, गुलाब आणि चंपा, ज्यांचा उपयोग अत्तर आणि औषधनिर्मितीत केला जातो.
८. फुलशेतीसोबत मधुमक्षिकापालनाची जोड
फुलशेती करताना मधमाश्यांचे पालन केल्यास मध उत्पादनासह परागीभवनामुळे फुलांची उत्पादकता देखील वाढते.
९. ग्रीनहाऊस तंत्रज्ञानामुळे जास्त उत्पादन
ग्रीनहाऊस, पॉलीहाऊस आणि शेडनेट तंत्रज्ञानाचा वापर केल्यास हवामानाचा फुलांवर होणारा परिणाम कमी होतो आणि उत्पादनात वाढ होते.
१०. कमी वेळेत चांगला परतावा
फुलशेतीतील काही पिके २-३ महिन्यांतच विक्रीसाठी तयार होतात, त्यामुळे कमी वेळेत चांगला परतावा मिळतो.
फुलशेती ही पारंपरिक शेतीला एक फायदेशीर पर्याय ठरू शकते. योग्य नियोजन, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि बाजारपेठेचा अभ्यास करून फुलशेतीत मोठे यश मिळवता येते.
फुलशेती हा शेतकऱ्यांसाठी सुवर्णसंधी
फुलशेती केवळ शेतीचा पूरक व्यवसाय नसून, ती शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य आणि स्वावलंबन देऊ शकते. योग्य तंत्रज्ञान, बाजारसंशोधन आणि शासकीय मदतीचा वापर करून हा व्यवसाय यशस्वी करणे शक्य आहे. शेतकऱ्यांनी कृषी विज्ञान केंद्रांशी संपर्क साधून प्रशिक्षण घेणे आणि नवीन जातींच्या लागवडीकडे लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे. **”फुलांनी फुलवा आपल्या शेताचे भवितव्य!”**