भारतातील शेती ही अर्थव्यवस्थेचा आधारस्तंभ आहे, पण वाढती लोकसंख्या, हवामान बदल, मजुरांची टंचाई, आणि निविष्ठांच्या खर्चातील वाढ यामुळे शेतकऱ्यांसमोर निरंतर आव्हाने उभी आहेत. या पार्श्वभूमीवर, डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर शेतीच्या पद्धतींमध्ये क्रांती घडवून आणत आहे. त्यातील एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणी. हे तंत्रज्ञान केवळ वेळ आणि श्रमाची बचत करत नाही, तर पिकांच्या गुणवत्तेत सुधारणा आणि उत्पादनक्षमतेत वाढ करण्यासाठीही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. या लेखात आपण ड्रोनद्वारे पिकांची काढणी करण्याच्या तंत्रज्ञानाच्या विकास, त्याचे फायदे, आव्हाने, आणि भविष्यातील संधींवर सविस्तर चर्चा करूया.
१. ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणी: तंत्रज्ञानाचा आधार
ड्रोन हे मानवरहित हवाई वाहन (UAV) असून, त्यात जीपीएस, उच्च-रिझोल्यूशन कॅमेरे, सेन्सर्स, आणि स्वयंचलित नियंत्रण प्रणाली अंतर्भूत असतात. पारंपारिक पद्धतींमध्ये कापणीच्या प्रक्रियेस मोठ्या प्रमाणात मानवी श्रम आणि वेळ लागतो, तर ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणी यामध्ये अचूकता आणि कार्यक्षमता वाढविण्याची क्षमता आहे. उदाहरणार्थ, काही ड्रोनमध्ये कटर किंवा ग्रिपर्ससारखी साधने जोडली जातात, जी पिकांची कापणी स्वयंचलितपणे करतात. याशिवाय, ड्रोनमधील मल्टीस्पेक्ट्रल कॅमेरे पिकांच्या पक्वतेच्या टप्प्याचे विश्लेषण करून योग्य वेळी कापणीसाठी मार्गदर्शन करतात.
२. ड्रोनचे प्रकार आणि कापणीतील भूमिका
शेतीत वापरल्या जाणाऱ्या ड्रोनचे मुख्य प्रकार आहेत:
- फिक्स्ड-विंग ड्रोन: हे मोठ्या शेतक्षेत्रासाठी योग्य असतात. त्यांची उड्डाण क्षमता जास्त असल्याने ते दीर्घ अंतरावर पिकांच्या आरोग्यावर नजर ठेवत कापणीच्या योजना तयार करतात.
- रोटरी-विंग ड्रोन (क्वाडकॉप्टर): लहान किंवा अनियमित शेतांसाठी अधिक योग्य. हे ड्रोन पिकांच्या जवळून छायाचित्रे काढून कापणीच्या अचूक ठिकाणांचे निर्धारण करतात.
- हायब्रीड आणि VTOL ड्रोन: हे ड्रोन उभ्या टेक-ऑफ आणि लँडिंगसह मोठ्या क्षेत्रांवर कार्यक्षमतेने काम करू शकतात. विशेषतः, ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणी करताना या प्रकारचे ड्रोन ऊस, मका सारख्या उंच पिकांसाठी अधिक प्रभावी ठरतात.
३. कापणी प्रक्रियेतील ड्रोनची यांत्रिकी
ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणी ही प्रक्रिया तीन टप्प्यांत पूर्ण होते:
१. स्कॅनिंग आणि डेटा संग्रह: ड्रोनमधील सेन्सर्स आणि कॅमेरे शेताचे 3D मॅप तयार करतात. हे मॅप पिकांची उंची, घनता, आणि पक्वता दर्शवतात.
२. स्वयंचलित कापणी: ड्रोनला जोडलेले कटर पिकांच्या मजबूत देठांना ओळखून ते कापतात. उदाहरणार्थ, जपानमध्ये तांदूळ कापणीसाठी अशा ड्रोनचा वापर केला जातो.
३. संकलन आणि वाहतूक: कापलेली पिके ड्रोनद्वारे विशिष्ट ठिकाणी गोळा केली जातात, जिथून ती पुढील प्रक्रियेसाठी पाठवली जातात.
या पद्धतीमुळे कापणीचा वेग ५०% ने वाढवणे शक्य आहे, तसेच पिकांचे नुकसान टाळता येते.
४. ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणीचे फायदे
- वेळ आणि खर्चात बचत: पारंपारिक पद्धतींमध्ये एक एकर कापणीसाठी २-३ तास लागतात, तर ड्रोन हे काम १५-२० मिनिटांत पूर्ण करतो.
- श्रमिक टंचाईवर मात: महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यात ड्रोनद्वारे मक्याच्या पिकाची कापणी केल्याने शेतकऱ्यांना मजुरांच्या अभावाचा सामना करावा लागला नाही.
- अचूकता आणि कमी नुकसान: ड्रोनमधील AI प्रणाली फक्त पिकेच कापतात, जमिनीवरील इतर वनस्पतींना हानी पोहोचवत नाही.
- धोकादायक परिस्थितीत सुरक्षा: उंच पिके (उस, मका) कापण्यासाठी मानवी श्रमिकांना साप किंवा विषारी कीटकांचा धोका असतो. ड्रोन या समस्येचे निराकरण करतात.
५. आव्हाने आणि निर्बंध
- उच्च प्रारंभिक खर्च: एका कृषी ड्रोनची किंमत साधारणपणे ३ ते १० लाख रुपये आहे, जी लहान शेतकऱ्यांसाठी परवडणारी नाही.
- प्रशिक्षणाची गरज: ड्रोन चालविण्यासाठी DGCA परवाना आवश्यक आहे. शिवाय, कापणीच्या साधनांचे योग्य कॅलिब्रेशन करणे गंभीर आहे.
- कायदेशीर अडचणी: ड्रोनच्या वापरासाठी स्थानिक प्रशासन आणि कृषी विभागाकडून मंजुरी आवश्यक असते.
६. सरकारी उपक्रम आणि संधी
केंद्र सरकारने SMAM (Sub-Mission on Agricultural Mechanization) योजनेअंतर्गत ड्रोन खरेदीसाठी १० लाख रुपये पर्यंतची सबसिडी जाहीर केली आहे. महाराष्ट्रात, “ड्रोन दीदी” योजनेद्वारे ४० ड्रोन वाटप केले गेले आहेत, ज्यामुळे ग्रामीण भागातील युवकांना रोजगाराच्या संधी निर्माण झाल्या आहेत. याशिवाय, ICAR संस्था ड्रोन तंत्रज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित करतात.
७. भविष्यातील संशोधन आणि संधी
ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणी या क्षेत्रातील संशोधन वेगाने प्रगती करत आहे. उदाहरणार्थ, AI-आधारित ड्रोन पिकांच्या पक्वतेच्या टप्प्याचा अंदाज घेऊन स्वतःच कापणीचे वेळापत्रक तयार करू शकतात. याशिवाय, सौरऊर्जेवर चालणारे ड्रोन विकसित केले जात आहेत, जे शेतीचा खर्च आणखी कमी करतील.
ड्रोनच्या साहाय्याने पिकांची काढणी हे केवळ तंत्रज्ञानाचा विस्तार नाही, तर शेती क्षेत्रातील समस्यांवर मात करण्याची एक शाश्वत उपाययोजना आहे. सरकारी सहाय्य, तंत्रज्ञानाचा विकास, आणि शेतकऱ्यांची जागरूकता या तिन्ही घटकांच्या समन्वयाने हे तंत्रज्ञान भारतातील शेतीला नवीन दिशा देऊ शकते. यापुढील काळात, ड्रोनचा वापर केवळ कापणीbपुरताच मर्यादित न राहता, संपूर्ण शेती व्यवस्थापनाचा अविभाज्य भाग बनेल अशी अपेक्षा आहे.
स्रोत: वरील माहिती “कृषी यांत्रिकीकरणावरील उप-मिशन (SMAM)”, “ड्रोन दीदी योजना”, आणि संशोधन अहवालांवर आधारित आहे.