भारतीय चित्रपटसृष्टीतील बहुरूपी अभिनेते सयाजी शिंदे यांना केवळ त्यांच्या अभिनयासाठी ओळखले जाते, पण त्यांचे खरे व्यक्तिमत्त्व हे त्यांच्या सामाजिक कार्यातून प्रकट होते. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य हे केवळ औपचारिकता म्हणून नसून ते त्यांच्या जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग बनले आहे. सातारा जिल्ह्यातील साखरवाडी या ग्रामीण भागात वाढलेल्या सयाजी यांच्यावर निसर्गाचा खोलवर प्रभाव पडला आहे, ज्यामुळे पर्यावरण संवर्धनाकडे त्यांचा कल निर्माण झाला. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य हे केवळ वृक्षारोपणापुरते मर्यादित नसून ते समग्र ग्रामीण विकास, शिक्षण आणि आपत्ती निर्मूलन या क्षेत्रांतही विस्तारलेले आहे.
सह्याद्री देवराई: वृक्षारोपणाची जीवनात्मक मोहीम
सयाजी शिंदे यांनी स्थापन केलेली ‘सह्याद्री देवराई‘ ही संस्था महाराष्ट्रातील पर्यावरण चळवळीचा एक महत्त्वाचा टप्पा ठरली आहे. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या संस्थेमार्फत एका संस्थागत स्वरूपात आले, ज्यामुळे त्यांच्या पर्यावरणीय प्रयत्नांना चालना मिळाली. ‘शतकांसाठीची झाडे’ या योजनेअंतर्गत त्यांनी प्रत्येक गावात दीर्घकाळ टिकणारी झाडे लावण्याचा महत्त्वाकांक्षी उपक्रम हाती घेतला. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या मोहिमेद्वारे खरेच परिणामकारक ठरले कारण त्यात रोपे लावण्यापलीकडे जाऊन ती झाडे मोठी होईपर्यंत त्यांची काळजी घेण्यावर भर दिला जातो. २०२२ मध्ये बीड जिल्ह्यातील संस्था केंद्रावर आग लागल्याने सुमारे ५०० झाडे नष्ट झाली, पण सयाजी यांनी हार न मानता पुनर्रोपणाची मोहीम सुरू केली, ज्यामुळे त्यांच्या चिकाटीची साक्ष पटली.
नाशिक तपोवन आंदोलन: वृक्षसंरक्षणासाठीचा धाडसी लढा
२०२५ मध्ये नाशिक तपोवनातील वृक्षतोडविरुद्ध सयाजी शिंदे यांनी उभारलेले आंदोलन हे त्यांच्या सामाजिक कार्यातील एक अजरामर अध्याय आहे. कुंभमेळ्यासाठी साधुग्राम उभारण्याच्या नावाखाली १,८२५ झाडे तोडण्याच्या नाशिक महानगरपालिकेच्या प्रस्तावाला त्यांनी जोरदार विरोध केला. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या आंदोलनाद्वारे एक नवे परिमाण गाठले, कारण त्यांनी केवळ आंदोलन केले नाही तर पर्यायी उपाययोजनाही सुचवल्या. “मी माझा जीव देईन, पण झाडे तोडू देणार नाही,” अशी घोषणा करून त्यांनी नागरी समाजाला एकत्रित केले. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या प्रसंगी राजकीय दबावांना न जुमानता पर्यावरण हिताचा मार्ग निवडल्याचे दिसून आले, जेव्हा त्यांनी स्वतःच्या पक्षाच्या सरकारविरुद्धही आवाज उठवला.
मकरंद अनासपुरे आणि नाना पाटेकर यांचे सामाजिक कार्य
आपत्ती निर्मूलन: पूरग्रस्तांसाठी असीम करुणा
२०२५ मध्ये मराठवाड्यात झालेल्या अतिवृष्टीमुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणात नुकसान सोसावे लागले. या कठीण परिस्थितीत सयाजी शिंदे यांनी त्यांच्या ‘सखाराम बाइंडर’ या नाटकाच्या दहा प्रयोगांचे संपूर्ण मानधन पूरग्रस्तांसाठी दान केले. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या निर्णयाद्वारे खरोखरच प्रकाशझोतात आले, कारण यातून त्यांच्या समाजकार्याची खोली आणि संवेदनशीलता जाणवते. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य केवळ पर्यावरणापुरते मर्यादित नसून ते मानवी कल्याणाच्या दिशेनेही समर्पित आहे. या कार्यामुळे केवळ आर्थिक मदत झाली नाही तर पीडितांच्या मनात आशेचा किरण निर्माण झाला.
ग्रामीण विकास आणि शिक्षण: समग्र समाजसेवेचा दृष्टिकोन
सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य हे ग्रामीण भागातील सर्वांगीण विकासाच्या कल्पनेवर आधारित आहे. ‘सह्याद्री देवराई’ मार्फत शाळांमध्ये राबवल्या जाणाऱ्या पर्यावरण शिक्षण कार्यक्रमांद्वारे ते लहान वयातच मुलांमध्ये निसर्गप्रेम निर्माण करतात. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या शैक्षणिक उपक्रमांद्वारे पुढील पिढीत पर्यावरण जागरूकता निर्माण करण्याचा प्रयत्न आहे. तसेच, ग्रामीण भागातील जलसंवर्धन, माती संवर्धन आणि महिला सक्षमीकरण या क्षेत्रांतही त्यांचे योगदान लक्षणीय आहे. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य हे केवळ शहरी भागापुरते मर्यादित न राहता ग्रामीण भागात खोलवर रुजलेले दिसते.
वैयक्तिक जीवन आणि तत्त्वज्ञान: सामाजिक कार्याची मूले
सयाजी शिंदे यांच्या सामाजिक कार्यामागील प्रेरणा त्यांच्या वैयक्तिक जीवनात आणि तत्त्वज्ञानात शोधता येते. अभिनयाच्या क्षेत्रात मोठे यश मिळवूनही ते साताऱ्याजवळच्या त्यांच्या शेतात नियमित जाऊन शेती आणि गुरंढोरे पाहतात. “झाडे ही आमची माय-बाप आहेत” हे त्यांचे उद्गार त्यांच्या निसर्गबद्ध तत्त्वज्ञानाचे प्रतिबिंब आहे. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य हे त्यांच्या बालपणी सह्याद्रीच्या कुशीत वाढल्यामुळे निर्माण झालेल्या निसर्गप्रेमावर आधारित आहे. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य केवळ बाह्यप्रेरणेने न होता आंतरिक प्रेरणेने प्रेरित आहे, म्हणूनच त्याला टिकाऊपणा आला आहे.
प्रभाव आणि वारसा: एका चळवळीची निर्मिती
सयाजी शिंदे यांच्या सामाजिक कार्याचा प्रभाव केवळ महाराष्ट्रापुरता मर्यादित न राहता तो राष्ट्रीय स्तरावरही पसरला आहे. नाशिक तपोवन आंदोलनाने देशभरातील पर्यावरणवाद्यांना एक नवी दिशा दाखवली. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या दृष्टीने एक आदर्श ठरले कारण त्यांनी केवळ आंदोलन केले नाही तर लोकांमध्ये जागृती निर्माण करून एक चळवाल उभारली. सध्या महाराष्ट्रातील सुमारे हजारो गावांमध्ये ‘सह्याद्री देवराई’ च्या माध्यमातून वृक्षारोपणाचे कार्य सुरू आहे. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या चळवळीद्वारे खरोखरच परिणामकारक ठरत आहे, कारण त्यामुळे सामान्य माणसांनी पर्यावरण संवर्धनासाठी हातभार लावला आहे.
निष्कर्ष: एक समाजसेवी योद्ध्याचा प्रवास
सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य हे केवळ काही उपक्रमांचा समुच्चय नसून तो एक जीवनदृष्टी आहे, जी प्रत्येक व्यक्तीने अंगीकारावी अशी त्यांची इच्छा आहे. “समाज पेटून उठेल, मी निमित्त मात्र असेल” असे म्हणणारे सयाजी शिंदे खरेतर एक निमित्त मात्र नसून ते एक प्रेरणास्थान बनले आहेत. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य भविष्यातील पिढ्यांसाठी एक आदर्श ठरत आहे, ज्यामुळे केवळ झाडेच रुजत नाहीत तर एक जबाबदार समाजही घडतो. सयाजी शिंदे यांचे सामाजिक कार्य या दृष्टीने अमूल्य आहे, कारण त्यातून एक हिरवळ तर आलीच, शिवाय समाजातील संवेदनशीलतेचे बीजही पेरले गेले आहे. सयाजी शिंदे यांचे हे सामाजिक कार्य पुढील अनेक दशके लोकांना प्रेरणा देत राहील.