एसआरटी (सगुणा राईस तंत्रज्ञान) शेती ही एक अत्याधुनिक, पर्यावरणपूरक आणि कमी खर्चाची शेती पद्धत आहे, जी महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांमध्ये वेगाने लोकप्रिय होत आहे. या पद्धतीचा मुख्य उद्देश म्हणजे नांगरणी, चिखलणी, कोळपणी यांसारख्या पारंपरिक मशागत प्रक्रियांवरील अवलंबित्व कमी करणे आणि जमिनीची सुपीकता टिकवून उत्पादनक्षमता वाढविणे. चला, एसआरटी शेतीच्या प्रत्येक पैलूवर सविस्तर चर्चा करूया.
एसआरटी शेती; संकल्पना आणि इतिहास
एसआरटी शेती म्हणजे “सगुणा रिजनरेटिव्ह टेक्निक” (Saguna Regenerative Technique), ज्याला “विनामशागतीची शेती” किंवा “शून्य मशागत शेती” असेही म्हणतात. ही पद्धत प्रामुख्याने भातशेतीसाठी विकसित करण्यात आली, पण आता कापूस, सोयाबीन, मका, गहू, झेंडू यांसारख्या इतर पिकांमध्येही यशस्वीरित्या वापरली जाते.
- प्रारंभ: १९९० च्या दशकात शेतीतज्ञ प्रताप चिपळूणकर यांनी “नांगरणीविना शेती” चा विचार मांडला. नंतर, कोकणातील शेतकरी चंद्रशेखर भडसावळे यांनी २०१४-१५ मध्ये भाताच्या शेतीत या तंत्राचा प्रयोग करून त्याचे यशस्वी परिणाम दाखवून दिले.
- विस्तार: २०१९ नंतर कृषी विभागाने राज्यभर एसआरटी शेतीचा प्रसार सुरू केला. सध्या महाराष्ट्रात ७५०० हेक्टरपेक्षा जास्त क्षेत्रावर ही पद्धत अवलंबली जाते.
एसआरटी शेती; तांत्रिक वैशिष्ट्ये
१. गादीवाफ्याची निर्मिती:
- एसआरटी शेतीमध्ये ४ फूट रुंद, ०.५ फूट उंच आणि १०० सेमी माथा असलेले गादीवाफे (उंच बेड) तयार केले जातात. हे बेड पावसाचे पाणी साठवण्यासाठी आणि निचरा करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.
- सुरुवातीला एकदाच नांगरणी करून बेड तयार केले जातात, जे १५-२० वर्षे टिकाऊ असतात.
२. टोकण पद्धतीने लागवड:
- बियाणे किंवा रोपे गादीवाफ्यावर विशिष्ट अंतर ठेवून टोकण पद्धतीने पेरली जातात. उदा., कापूस लागवडीसाठी दीड फूट अंतर आणि मक्यासाठी एक फूट अंतर.
३. तण व्यवस्थापन:
- एसआरटी शेतीत निंदणीऐवजी कृषी विद्यापीठाने शिफारस केलेल्या तणनाशकांचा वापर करून तण नियंत्रित केले जाते.
४. पिकाची काढणी:
- पीक मुळासकट उपटून काढण्याऐवजी, मुळापासून ४ बोटे अंतरावर कापले जाते. यामुळे मुळे जमिनीत कुजतात आणि सेंद्रिय कर्ब वाढवतात.
एसआरटी शेती करण्याचे फायदे
१. जमिनीचे संवर्धन:
- मातीची धूप ८०% कमी होते. सेंद्रिय कर्ब आणि गांडुळांची संख्या वाढून जमीन भुसभुशीत बनते.
- पाण्याची धारण क्षमता ६ पटीने वाढते, ज्यामुळे दुष्काळ आणि पूर यांसारख्या परिस्थितीत पीक तग धरते.
हायड्रोपोनिक्स शेती म्हणजे काय आणि ही शेती कशी फायदेशीर आहे याची सविस्तर माहिती
२. आर्थिक बचत:
- मशागत खर्च (नांगरणी, मजुरी) ४५-५०% कमी होतो. एकरी १०,०००-१५,००० रुपये बचत होते.
- उत्पादनात २०-२५% वाढ: भाताचे उत्पादन हेक्टरी ७-१२ टनपर्यंत पोहोचते.
३. हवामान सहनशीलता:
- अतिपावसातही गादीवाफ्यांमधील मुळांच्या जाळ्यामुळे माती वाहून जात नाही. उदा., औरंगाबादमधील रसिका फाटक यांनी ६ फूट पाण्यातही भाताचे उत्पादन सुरक्षित केले.
४. बहुपिकी शेती:
- एकाच गादीवाफ्यावर खरीप-रब्बी हंगामात वेगवेगळी पिके (कापूस, मका, झेंडू) घेता येतात.
एसआरटी शेतीचे आव्हाने आणि उपाय
- तण नियंत्रण: तणनाशकांच्या योग्य वेळी फवारणी करणे गरजेचे आहे.
- प्रारंभिक गुंतवणूक: गादीवाफे तयार करण्यासाठी सुरुवातीचा खर्च जास्त असू शकतो, पण दीर्घकाळात तो परतफेड होतो.
- प्रशिक्षणाची गरज: शेतकऱ्यांना या तंत्राचे योग्य प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. नानाजी देशमुख कृषी संजीवनी प्रकल्पांतर्गत २००० शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण दिले गेले आहे.
महाराष्ट्रातील यशस्वी उदाहरणे
- चंद्रशेखर भडसावळे (रायगड): भाताच्या शेतीत एसआरटी तंत्राचे जनक म्हणून ओळखले जातात. त्यांच्या पद्धतीमुळे हेक्टरी १२ टन भात उत्पादन झाले.
- गणेश गव्हाणे (औरंगाबाद): २०१९ मध्ये एसआरटी शेतीचा प्रयोग करून एकरी १३ क्विंटल कापूस उत्पादन घेतले, जे पारंपरिक पद्धतीपेक्षा दुप्पट होते.
- अतुल मोहिते (टापरगाव): ५ एकर क्षेत्रावर कापूस, मका, झेंडू यांसारखी बहुपिकी शेती करून उत्पन्नात ५०% वाढ साधली.
सामान्य शेती आणि एसआरटी शेती यातील फरक
१) नांगरणी आणि कुळवणी
सामान्य शेतीत नांगरणी आणि कुळवणी आवश्यक असते, कारण जमिनीत योग्य पद्धतीने बी पेरणीसाठी माती भुसभुशीत केली जाते. यामुळे मातीची धूप वाढते. तर एसआरटी शेतीत नांगरणीशिवाय शेती केली जाते, त्यामुळे जमिनीची नैसर्गिक रचना टिकून राहते आणि मातीचे आरोग्य सुधारते.
२) खतांचा वापर
सामान्य शेतीत मुख्यतः रासायनिक खतांचा जास्त वापर केला जातो, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता हळूहळू कमी होते. एसआरटी शेतीत जैविक खतांचा अधिक वापर केला जातो, त्यामुळे मातीतील सेंद्रिय पदार्थ वाढतात आणि उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारते.
३) कीटक नियंत्रण
सामान्य शेतीत पीक संरक्षणासाठी रासायनिक कीटकनाशकांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो, जो पर्यावरण आणि आरोग्यासाठी हानिकारक ठरू शकतो. एसआरटी शेतीत नैसर्गिक उपाय आणि सेंद्रिय कीटकनाशकांचा वापर करून कीड नियंत्रण केले जाते, ज्यामुळे पर्यावरणपूरक शेतीला चालना मिळते.
विविध प्रकारची जैविक खते तयार करण्याच्या पद्धती सविस्तर जाणुन घ्या
४) मातीची धूप
सामान्य शेतीत वारंवार नांगरणी आणि जड यंत्रसामग्रीच्या वापरामुळे मातीची धूप जास्त होते. याउलट, एसआरटी शेतीत मातीच्या नैसर्गिक थरांचे रक्षण होते आणि मृदासंवर्धनाच्या पद्धतींचा अवलंब केला जातो.
५) पाणी व्यवस्थापन
सामान्य शेतीत सिंचनासाठी जास्त पाणी लागते आणि काहीवेळा पाण्याचा अपव्यय होतो. एसआरटी शेतीत ठिबक सिंचन आणि पाणी संधारण तंत्राचा वापर केला जातो, त्यामुळे पाणी वाचवले जाते आणि शेती जास्त टिकाऊ होते.
६) पीक उत्पादन
सामान्य शेतीत पीक उत्पादन अनिश्चित असते, कारण हवामान आणि मातीच्या गुणवत्तेचा परिणाम उत्पादनावर होतो. एसआरटी शेतीत उत्पादन अधिक आणि स्थिर राहते, कारण मातीची सुपीकता टिकून राहते आणि योग्य तंत्रांचा वापर केला जातो.
७) मातीची सुपीकता
सामान्य शेतीत दीर्घकालीन पातळीवर मातीची सुपीकता कमी होत जाते, कारण रासायनिक खतांचा जास्त वापर आणि मातीची धूप याचा नकारात्मक परिणाम होतो. एसआरटी शेतीत मातीची सुपीकता टिकून राहते, कारण सेंद्रिय खतांचा वापर केला जातो आणि मृदासंवर्धनाच्या पद्धती वापरण्यात येतात.
८) शेतीवरील खर्च
सामान्य शेतीत खत, कीटकनाशके आणि पाणी यांच्या जास्त वापरामुळे उत्पादन खर्च अधिक असतो. एसआरटी शेतीत खर्च कमी असून नफा जास्त मिळतो, कारण नैसर्गिक संसाधनांचा प्रभावी वापर केला जातो.
९) पर्यावरणीय परिणाम
सामान्य शेतीत जमिनीचा पोत खराब होतो, तसेच रासायनिक खतांच्या आणि कीटकनाशकांच्या वापरामुळे माती व पाणी प्रदूषण वाढते. एसआरटी शेती पर्यावरणपूरक आणि शाश्वत शेती पद्धत आहे, जी मातीची गुणवत्ता सुधारते आणि नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण करते.
सामान्य शेती आणि एसआरटी शेती मधील फरक
| घटक | सामान्य शेती | एसआरटी (SRT) शेती |
|---|---|---|
| परिभाषा | पारंपरिक पद्धतीने जमिनीत नांगरट, पेरणी आणि पाणी व्यवस्थापन करून केली जाणारी शेती | शाश्वत शेतीसाठी विकसित केलेली एक आधुनिक पद्धत, ज्यामध्ये कमी मशागत, अधिक उत्पादन आणि मातीची सुपीकता जपण्यावर भर दिला जातो |
| मशागत | वारंवार नांगरट आणि कोळपणी आवश्यक | कमी मशागत, जमिनीत जास्त हस्तक्षेप नाही |
| पाणी व्यवस्थापन | भरपूर पाण्याची गरज, पूरक सिंचन आवश्यक | ओलावा टिकवण्याची क्षमता जास्त, ठिबक किंवा तुषार सिंचनाला प्राधान्य |
| खत वापर | रासायनिक खतांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर | जैविक खते आणि सूक्ष्मजीव खतांचा वापर अधिक |
| मातीची सुपीकता | रासायनिक खतांमुळे सुपीकता हळूहळू कमी होते | नैसर्गिक घटकांचा वापर करून सुपीकता टिकवली जाते |
| पीक उत्पादन | उत्पादन सामान्य, परंतु जमीन नापीक होण्याचा धोका | दीर्घकालीन उत्पादन अधिक आणि शाश्वतता जास्त |
| कीटक व रोग नियंत्रण | रासायनिक कीटकनाशकांवर अवलंबून | जैविक कीटकनाशकांचा अधिक वापर |
| कष्ट आणि वेळ | जास्त कष्ट आणि वेळ लागतो | तुलनेने कमी कष्ट आणि वेळ |
| खर्च | ट्रॅक्टर, खतं, औषधांवर अधिक खर्च | कमी खर्चिक आणि शाश्वत पद्धत |
| नफा | उत्पादन खर्च जास्त असल्यामुळे नफा मर्यादित | उत्पादन खर्च कमी आणि दीर्घकालीन नफा अधिक |
| पर्यावरण परिणाम | मृदा आणि जलप्रदूषण होण्याचा धोका | पर्यावरणपूरक आणि मातीची गुणवत्ता सुधारते |
एसआरटी शेती (Sustainable Rice Intensification) ही आधुनिक आणि पर्यावरणपूरक शेती पद्धत असून ती शेतकऱ्यांना कमी खर्चात जास्त उत्पादन मिळवून देते. त्यामुळे भविष्यात शाश्वत शेतीसाठी एसआरटी हा चांगला पर्याय ठरू शकतो.
भविष्यातील संधी
एसआरटी शेती ही बदलत्या हवामानाशी सामना देणारी शाश्वत पद्धत आहे. या तंत्राचा वापर आता गुजरात, मध्य प्रदेश या राज्यांतही सुरू झाला आहे. कृषी विभागाकडून प्रति एकर ८०० रुपये अनुदान देऊन या पद्धतीला प्रोत्साहन दिले जात आहे.
एसआरटी शेती ही केवळ एक पद्धत नसून, शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक स्थैर्य आणि पर्यावरण संवर्धनाचा मार्ग आहे. जमिनीची सुपीकता वाढवणे, पाण्याचा समतोल राखणे आणि कमी खर्चात जास्त उत्पादन घेणे यासाठी ही पद्धत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकते. शेतकऱ्यांनी एसआरटी शेतीचा स्वीकार करून नवीन अर्थक्रांतीचा भाग व्हावे, अशी अपेक्षा आहे.