**महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना: संपूर्ण माहिती**
**प्रस्तावना**
महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना ह्या शैक्षणिक समृद्धी आणि सामाजिक न्याय साध्य करण्याच्या दिशेने शासनाच्या प्रमुख उपक्रमांपैकी आहेत. या योजना विविध सामाजिक-आर्थिक पार्श्वभूमीतील विद्यार्थ्यांना शिक्षणासाठी आर्थिक सहाय्य, प्रोत्साहन आणि संधी उपलब्ध करून देतात. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** या लेखात प्रत्येक योजनेचा इतिहास, अर्ज प्रक्रिया, कागदपत्रे आणि वैशिष्ट्ये सविस्तरपणे मांडली आहेत. या लेखाचा उद्देश विद्यार्थी आणि पालकांना योग्य मार्गदर्शन करणे आहे.
**1. राष्ट्रीय शिष्यवृत्ती पोर्टल (NSP) योजना**
**योजनेचा इतिहास आणि सुरुवात**
राष्ट्रीय शिष्यवृत्ती पोर्टल (NSP) ही केंद्र सरकारची 2015 मध्ये सुरू केलेली एक महत्त्वाची योजना आहे. ही योजना SC, ST, OBC, EWS, आणि अल्पसंख्याक समुदायांसाठी शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवर (प्राथमिक ते पीएचडी) आर्थिक सहाय्य प्रदान करते. 2017 मध्ये यात EWS (आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल सामान्य वर्ग) विद्यार्थ्यांना समाविष्ट करण्यात आले. या पोर्टलचा मुख्य उद्देश शिष्यवृत्ती प्रक्रियेला डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर एकत्रित करणे आणि पारदर्शकता वाढवणे होता. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये NSP ही सर्वात व्यापक योजना आहे, ज्याद्वारे 50+ उपयोजनांचा लाभ घेता येतो.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
NSP योजनेसाठी अर्ज करण्याची प्रक्रिया पूर्णतः ऑनलाइन आहे. विद्यार्थ्यांनी (https://scholarships.gov.in) या अधिकृत संकेतस्थळावर नोंदणी केल्यानंतर, त्यांनी “New Registration” वर क्लिक करून पात्रता तपासावी. यानंतर, लॉगिन ID व पासवर्ड तयार होतो. फॉर्म भरताना शाळेचे तपशील, बँक खाते, आणि आधार क्रमांक अपलोड करावा लागतो. अर्ज फक्त **एकदाच** सबमिट करता येतो, म्हणून कागदपत्रे आधी तपासून घ्यावीत. महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी अर्जाची अंतिम तारीख सहसा ऑक्टोबर-नोव्हेंबर असते.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– **ओळखपत्र**: आधार कार्ड, पॅन कार्ड, रेशन कार्ड.
– **शैक्षणिक पत्रके**: मागील वर्षाचे मार्कशीट, प्रवेश प्रमाणपत्र.
– **आर्थिक दस्तऐवज**: पारिवारिक उत्पन्न प्रमाणपत्र (8 लाखांपेक्षा कमी), ITR (इनकम टॅक्स रिटर्न).
– **सामाजिक प्रमाणपत्रे**: जातीचे प्रमाणपत्र (SC/ST/OBC), अल्पसंख्याक प्रमाणपत्र.
– **बँक तपशील**: पासबुक किंवा चेकबुकची स्कॅन केलेली प्रत, IFSC कोड.
– **छायाचित्र**: पासपोर्ट साईज फोटो आणि स्वाक्षरी.
**योजनेची वैशिष्ट्ये (200 शब्द)**
– **वित्तीय लाभ**: प्री-मॅट्रिक स्तरावर ₹1,000 ते ₹5,000 दरमहा, पोस्ट-मॅट्रिक स्तरावर ₹10,000 पर्यंत.
– **विस्तृत पात्रता**: शालेय, महाविद्यालयीन, तांत्रिक, व्यावसायिक, आणि कलाविषयक शिक्षणासाठी लागू.
– **पारदर्शकता**: अर्जाची स्थिती ऑनलाइन ट्रॅक करता येते.
– **राज्य-केंद्रित सहाय्य**: **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मधील NSP ही केंद्र आणि राज्य सरकारच्या सहयोगाने चालवली जाते.
**2. प्री-मॅट्रिक आणि पोस्ट-मॅट्रिक शिष्यवृत्ती (SC/ST विद्यार्थी)**
**इतिहास आणि सुरुवात**
SC/ST विद्यार्थ्यांसाठीची ही योजना 1944 मध्ये ब्रिटिश काळात सुरू झाली, परंतु 2007 मध्ये केंद्र सरकारने त्याचा विस्तार करून पोस्ट-मॅट्रिक स्तरावर लागू केली. महाराष्ट्रात, या योजनेला राज्य शासनाचा पाठिंबा आहे. प्री-मॅट्रिक योजना 5वी ते 10वीच्या विद्यार्थ्यांना, तर पोस्ट-मॅट्रिक योजना 12वी नंतरच्या शिक्षणासाठी लाभ देतात. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही सर्वात जुनी आणि विश्वासार्ह योजना मानली जाते.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
अर्ज करण्यासाठी [महाराष्ट्र शिष्यवृत्ती पोर्टल (https://mahadbt.gov.in)](https://mahadbt.gov.in) वर “Pre-Matric/Post-Matric Scholarship” सेक्शन निवडा. SC/ST प्रमाणपत्र अपलोड करणे अनिवार्य आहे. अर्ज सबमिट झाल्यानंतर, संस्था प्रमाणीकरणासाठी शाळेकडे पाठवला जातो. फक्त एकदाच अर्ज करण्याची परवानगी आहे. महत्त्वाच्या तारखा: प्री-मॅट्रिकसाठी सप्टेंबर-ऑक्टोबर, पोस्ट-मॅट्रिकसाठी डिसेंबर-जानेवारी.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– **जात प्रमाणपत्र**: तहसीलदार किंवा न्यायिक अधिकाऱ्याकडून मिळालेले प्रमाणपत्र.
– **शैक्षणिक पत्रके**: गेल्या वर्षाचे गुणपत्रिका, प्रवेश दाखला.
– **निवासी प्रमाणपत्र**: महाराष्ट्रातील स्थायी निवासासाठी दाखला.
– **आयप्रूफ**: पालकांचे उत्पन्न प्रमाणपत्र (सील असलेले).
– **बँक पासबुक**: विद्यार्थ्याच्या नावाचे सक्रिय खाते.
**योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **पूर्ण फी सहाय्य**: शिक्षण शुल्क, हॉस्टेल खर्च, पुस्तकांसाठी वार्षिक ₹25,000 पर्यंत.
– **महिला प्राधान्य**: SC/ST मुलींसाठी अतिरिक्त 3% रक्कम.
– **वार्षिक नूतनीकरण**: गुणवत्तेच्या आधारावर शिष्यवृत्ती नूतनीकरण शक्य.
– **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही योजना विशेषतः ग्रामीण भागात लोकप्रिय आहे.
**3. प्रधानमंत्री शिष्यवृत्ती योजना (PMSSS)**
**इतिहास आणि सुरुवात**
2011 मध्ये केंद्र सरकारने ही योजना सुरू केली, जी सैन्य, RPF, आणि BSF कर्मचाऱ्यांच्या मुलांसाठी तांत्रिक शिक्षणास प्रोत्साहन देते. याचा उद्देश शहीद झालेल्या सैनिकांच्या मुलांना उच्च शिक्षणासाठी आर्थिक सहाय्य करणे आहे. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये PMSSS ही एकमेव योजना आहे जी सैनिक कुटुंबांना लक्ष्य करते.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
मित्रांनो तुम्ही (https://pmsss.nic.in) या संकेतस्थळावर “Apply Online” वर क्लिक करून नोंदणी करावी. पालकांच्या सेवेचे प्रमाणपत्र (सेना/रेल्वे/BSF) आवश्यक आहे. अर्ज फक्त एकदाच सबमिट करता येतो. निवड प्रक्रिया मेरिट आणि मुलाखतीवर आधारित असते. महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी अर्जाची शेवटची तारीख सहसा जुलै-ऑगस्ट असते.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– **सैन्य सेवा प्रमाणपत्र**: पालकांच्या नोकरीचा दाखला.
– **मार्कशीट**: 12वी/डिप्लोमा गुणपत्रिका.
– **ओळखपत्र**: आधार, व्होटर ID.
– **निवासी दाखला**: महाराष्ट्रातील निवासासाठी.
– **मेडिकल प्रमाणपत्र**: शारीरिक आरोग्याचा दाखला.
**योजनेची वैशिष्ट्ये **
– **पूर्ण शुल्क भरणे**: BE/BTech, MBBS, BArch सारख्या अभ्यासक्रमांसाठी ₹2 लाख पर्यंत वार्षिक.
– **हॉस्टेल सुविधा**: ₹3,000 दरमहा भाडे सहाय्य.
– **प्रशिक्षण आणि इंटर्नशिप**: उद्योगांशी जोडलेले प्रशिक्षण कार्यक्रम.
– **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये PMSSS ही सर्वात उदार योजना आहे.
**4. अल्पसंख्याक शिष्यवृत्ती (Merit-cum-Means)**
**इतिहास आणि सुरुवात**
1983 मध्ये केंद्र सरकारने अल्पसंख्याक समुदायांसाठी (मुस्लिम, ख्रिश्चन, शीख, बौद्ध, पार्शी, जैन) ही योजना सुरू केली. याचा उद्देश गरजू आणि मेधावी विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणासाठी प्रोत्साहन देणे होता. महाराष्ट्रात, या योजनेला राज्य अल्पसंख्याक आयोगाचा पाठिंबा आहे. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही विविध धार्मिक समुदायांना एकत्रित करणारी योजना आहे.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
अर्ज करण्यासाठी [Ministry of Minority Affairs](https://scholarships.gov.in) या संकेतस्थळावर “Merit-cum-Means Scholarship” निवडा. नोंदणीसाठी आधार कार्ड आणि अल्पसंख्याक प्रमाणपत्र आवश्यक आहे. अर्ज फक्त एकदाच सबमिट करता येतो. महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी अर्जाची अंतिम तारीख सामान्यतः डिसेंबर असते.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– अल्पसंख्याक प्रमाणपत्र (तहसीलदार किंवा न्यायाधीशाकडून).
– 12वी/स्नातकाचे मार्कशीट.
– पारिवारिक उत्पन्न प्रमाणपत्र (वार्षिक 2.5 लाखांपेक्षा कमी).
– शैक्षणिक संस्थेचे प्रमाणपत्र.
– बँक खात्याची माहिती.
**योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **आर्थिक सहाय्य**: तांत्रिक आणि वैद्यकीय शिक्षणासाठी ₹20,000 पर्यंत वार्षिक.
– **मेरिट-कम-मीन्स निकष**: शैक्षणिक गुण आणि आर्थिक गरज यावर निवड.
– **व्याप्ती**: स्नातक, स्नातकोत्तर, डिप्लोमा, आणि पीएचडी स्तरावर लागू.
– **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही अल्पसंख्याक समुदायाच्या समावेशासाठी महत्त्वाची आहे.
**5. राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज शिष्यवृत्ती**
**इतिहास आणि सुरुवात**
महाराष्ट्र शासनाने 2019 मध्ये OBC विद्यार्थ्यांसाठी ही योजना सुरू केली. छत्रपती शाहू महाराज यांच्या सामाजिक न्यायाच्या विचारांना पुढे नेण्यासाठी ही योजना राबविली जाते. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही OBC विद्यार्थ्यांसाठी प्रतिष्ठित सहाय्य योजना आहे.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
[महाराष्ट्र शिष्यवृत्ती पोर्टल](https://mahadbt.gov.in) वर “Rajarshi Chhatrapati Shahu Maharaj Scholarship” निवडा. OBC प्रमाणपत्र आणि शैक्षणिक पत्रके अपलोड करावीत. अर्जाची अंतिम तारीख सहसा नोव्हेंबर असते.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– OBC जात प्रमाणपत्र.
– महाराष्ट्रातील स्थायी निवास प्रमाणपत्र.
– 12वी/डिप्लोमा गुणपत्रिका.
– पालकांचे उत्पन्न प्रमाणपत्र (8 लाखांपेक्षा कमी).
**योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **आर्थिक लाभ**: स्नातक/स्नातकोत्तर स्तरावर ₹50,000 वार्षिक.
– **विशेष प्राधान्य**: ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांसाठी अतिरिक्त 10% सहाय्य.
– **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही राज्यशासनाच्या समावेशन धोरणाचे उदाहरण आहे.
**6. एकलव्य मॉडेल रेसिडेंशियल स्कूल (EMRS) शिष्यवृत्ती**
**इतिहास आणि सुरुवात**
1997-98 मध्ये ST विद्यार्थ्यांसाठी राष्ट्रीय स्तरावर ही योजना सुरू करण्यात आली. EMRS चा उद्देश आदिवासी विद्यार्थ्यांना उच्च दर्जाचे शिक्षण आणि वसतिगृह सुविधा पुरवणे आहे. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही आदिवासी समुदायाच्या शैक्षणिक उन्नतीसाठी महत्त्वाची आहे.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
[EMRS अधिकृत संकेतस्थळ](https://emrs.tribal.gov.in) वर नोंदणी करून प्रवेश परीक्षेसाठी अर्ज करावा. निवड प्रक्रिया प्रवेश परीक्षा आणि मुलाखतीवर आधारित आहे.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– ST जात प्रमाणपत्र.
– वय प्रमाणपत्र (जन्म दिनांक).
– शाळेचे प्रमाणपत्र.
– मागील वर्षाचे गुणपत्रिका.
**योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **मोफत शिक्षण आणि वसतिगृह**: इयत्ता 6 ते 12 पर्यंत.
– **स्पर्धात्मक प्रवेश**: राज्यस्तरीय प्रवेश परीक्षा आयोजित.
– **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये EMRS ही आदिवासी विद्यार्थ्यांसाठी संपूर्ण पाठबळ प्रदान करते.
**7. प्रतिभा शिष्यवृत्ती (महाराष्ट्र शासन)**
**इतिहास आणि सुरुवात**
2001 मध्ये महाराष्ट्र शासनाने ही योजना 10वी आणि 12वी मध्ये उत्कृष्ट कामगिरी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी सुरू केली. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही गुणवत्ता आधारित सर्वात लोकप्रिय योजना आहे.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
[महाराष्ट्र शासनाच्या शिष्यवृत्ती पोर्टलवर](https://mahadbt.gov.in) “Pratibha Scholarship” सेक्शनमध्ये अर्ज करावा. 75% पेक्षा जास्त गुण असलेल्या विद्यार्थ्यांना स्वयंचलित पात्र मानले जाते.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– 10वी/12वीचे मार्कशीट.
– ओळखपत्र (आधार कार्ड).
– बँक खात्याची माहिती.
**योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **एकमेव लाभ**: 10वीत 90%+ गुणांसाठी ₹25,000, 12वीत 85%+ गुणांसाठी ₹30,000.
– **प्रोत्साहन रक्कम**: एकाच वेळी दिली जाणारी रक्कम.
– **महाराष्ट्रातील प्रतिभावंत विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही प्रतिभावान विद्यार्थ्यांना सन्मानित करते.
**8. पोस्ट मॅट्रिक शिष्यवृत्ती (EBC विद्यार्थी)**
**इतिहास आणि सुरुवात**
2006 मध्ये आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल सामान्य वर्गातील (EBC) विद्यार्थ्यांसाठी ही योजना सुरू करण्यात आली. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही सामान्य वर्गातील गरजू विद्यार्थ्यांसाठी महत्त्वाची आहे.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
[राष्ट्रीय शिष्यवृत्ती पोर्टलवर](https://scholarships.gov.in) “Post Matric Scholarship for EBC” निवडा. पालकांचे उत्पन्न 1 लाखांपेक्षा कमी असणे आवश्यक.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– EBC प्रमाणपत्र (तहसीलदाराकडून).
– 12वीचे गुणपत्रिका.
– पारिवारिक उत्पन्न प्रमाणपत्र.
#### **योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **शुल्क सहाय्य**: कॉलेज फीच्या 75% पर्यंत भरणे.
– **वार्षिक नूतनीकरण**: गुणवत्तेच्या आधारावर शिष्यवृत्ती चालू ठेवणे.
**9. केंद्रीय क्षेत्र शिष्यवृत्ती**
**इतिहास आणि सुरुवात**
1961 मध्ये केंद्र सरकारने मेरिट-आधारित शिष्यवृत्ती म्हणून ही योजना सुरू केली. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही सर्वसामान्य विद्यार्थ्यांसाठी उपलब्ध आहे.
<3> **अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
[शिष्यवृत्ती पोर्टलवर](https://scholarships.gov.in) “Central Sector Scholarship” निवडा. 12वीत 80%+ गुण असणे आवश्यक.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– 12वीचे मार्कशीट.
– प्रवेश प्रमाणपत्र (स्नातक/स्नातकोत्तर).
– आधार कार्ड.
**योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **आर्थिक सहाय्य**: स्नातक स्तरावर ₹10,000, स्नातकोत्तर स्तरावर ₹20,000.
– **राष्ट्रीय स्तरावर निवड**: प्रत्येक राज्यातील टॉप 1% विद्यार्थ्यांना लाभ.
**10. AICTE प्रगती शिष्यवृत्ती (मुलींसाठी)**
**इतिहास आणि सुरुवात**
2020 मध्ये AICTE ने मुलींसाठी तांत्रिक शिक्षण प्रोत्साहित करण्यासाठी ही योजना सुरू केली. **महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** मध्ये ही लिंगसमानता वाढविणारी योजना आहे.
**अर्ज प्रक्रिया आणि अधिकृत लिंक**
[AICTE संकेतस्थळावर](https://aicte-india.org) “PRAGATI Scholarship” सेक्शनमध्ये अर्ज करावा.
**आवश्यक कागदपत्रे**
– BE/BTech प्रवेश प्रमाणपत्र.
– पालकांचे उत्पन्न प्रमाणपत्र (8 लाखांपेक्षा कमी).
– ओळखपत्र.
**योजनेची वैशिष्ट्ये**
– **वार्षिक सहाय्य**: ₹50,000 प्रतिवर्ष.
– **प्राधान्य क्षेत्र**: अभियांत्रिकी, तंत्रज्ञान, आणि संशोधन.
**निष्कर्ष**
**महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** ह्या प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या शैक्षणिक प्रवासाला चालना देण्यासाठी रचल्या गेल्या आहेत. या योजनांमधून मिळणारे आर्थिक सहाय्य, मार्गदर्शन आणि संधी विद्यार्थ्यांना त्यांच्या स्वप्नांना आकार देण्यास मदत करतात. प्रत्येक योजनेची वैशिष्ट्ये आणि पात्रता समजून घेऊन, योग्य निवड करणे गरजेचे आहे. शासनाच्या अधिकृत संकेतस्थळांवरून अद्ययावत माहिती घेणे आणि अर्ज प्रक्रियेचे काटेकोर पालन करणे यशस्वी होण्याची गुरुकिल्ली आहे.
**महाराष्ट्रातील विद्यार्थ्यांसाठी 10 शिष्यवृत्ती योजना** ह्या केवळ आर्थिक मदतच नव्हे तर समाजातील समता आणि शैक्षणिक संधी निर्माण करण्याचे साधन आहेत. प्रत्येक योजनेचा इतिहास, अर्ज प्रक्रिया, आणि वैशिष्ट्ये समजून घेऊन विद्यार्थ्यांना योग्य निवड करता येईल. या लेखातील माहितीचा वापर करून, विद्यार्थी आपल्या शैक्षणिक स्वप्नांना पंख लावू शकतात.
महत्वाची सूचना: अधिक माहितीसाठी संबंधित योजनांच्या अधिकृत संकेतस्थळांवर भेट द्या आणि शिष्यवृत्ती प्रक्रियेसाठी अद्ययावत रहा.