उन्हाळी दोडका लागवड अशाप्रकारे करून मिळवा भरघोस उत्पादन

उन्हाळी दोडका लागवड: संपूर्ण मार्गदर्शन

दोडका (रिज गॉर्ड/तुरई) हे एक महत्त्वाचे भाजीपाला पीक आहे, जे उन्हाळ्यात उत्तम उत्पादन देते. त्याच्या पौष्टिक गुणांमुळे (व्हिटॅमिन सी, फायबर, लोह इ.) आणि बाजारातील स्थिर मागणीमुळे शेतकऱ्यांसाठी हे पीक नफ्याचे ठरू शकते. या लेखात उन्हाळी दोडका लागवड संबंधी सर्व पैलूंवर सविस्तर माहिती दिलेली आहे.

१. **उन्हाळी दोडका लागवड; योग्य हवामान आणि जमीन**

– **हवामान**: दोडक्यासाठी उष्ण आणि दमट हवामान अनुकूल. तापमान २५-३५°C च्या दरम्यान असावे. थंडी सहन करण्याची क्षमता मर्यादित असते.
– **जमीन**: मध्यम काळी, चिकणमाती किंवा भुसभुशीत जमीन योग्य. पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या जमिनीची निवड करावी. चिबड किंवा क्षारयुक्त जमिनीत लागवड टाळावी.

२. **उन्हाळी दोडका लागवड साठी वाणांची निवड**

उन्हाळी हंगामासाठी सुधारित आणि संकरित जाती निवडल्यास उत्पादनात लक्षणीय वाढ होते:
– **पुसा नसदार**: हिरवी, लांब फळे (१२-२० सेमी), ७०-८० क्विंटल/एकर उत्पादन
– **पीकेएम-१**: गडद हिरवी फळे, २८०-३०० क्विंटल/हेक्टर उत्पादन, १६० दिवसात पिक .
– **नागा दोडका**: ५०-५५ दिवसांत पिक, २००-२२० क्विंटल/हेक्टर उत्पादन
– **कोकण हरिता** आणि **स्वर्णप्रभा**: उच्च उत्पादनक्षम जाती

३. **जमिनीची तयारी आणि खतव्यवस्था**

– **उन्हाळी दोडका लागवड साठी नांगरणी**: जमीन १२-१५ सेमी खोल नांगरून, तणकात काढून स्वच्छ करावी.
– **शेणखत**: लागवडीपूर्वी १०-१५ टन/हेक्टर शेणखत किंवा कंपोस्ट टाकून कुळवणी करावी.
– **रासायनिक खते**: लागवडीच्या वेळी ५०:५०:५० किलो/हेक्टर (नत्र:स्फुरद:पालाश) आणि नंतर ३०, ४५, आणि ६० दिवसांनी ५० किलो नत्राचे हप्ते द्यावेत.
– **द्रव खते**: वेल वाढीसाठी १९:१९:१९ आणि फुलांसाठी १२:६१:०० खत वापरावे.

४. **उन्हाळी दोडका लागवड तंत्र**

– **वेळ**: उन्हाळी लागवड जानेवारी-फेब्रुवारीमध्ये करावी. पावसाळी लागवड (जून-जुलै) पाण्याच्या उपलब्धतेवर अवलंबून .
– **बियाणे प्रमाण**: २-२.५ किलो/हेक्टर (सुधारित जाती) .
– **बीजप्रक्रिया**: कार्बेन्डाझिम (२.५ ग्रॅ/किलो) किंवा कॅप्टनने बियाणे उपचारित करावी.
– **अंतर**: ताटी पद्धतीसाठी १.५ x १.० मीटर (ओळीत आणि रोपांमध्ये)

५. **सिंचन आणि आंतरमशागत**

– **उन्हाळी दोडका लागवड पाणी व्यवस्था**: ड्रिप सिंचन प्रणाली वापरून वेळोवेळी पाणी द्यावे. उन्हाळ्यात दर ५-७ दिवसांनी पाण्याच्या पाळ्या ठेवाव्यात.
– **आंतरक्रिया**: तणकात नियमितपणे काढून जमीन भुसभुशीत ठेवावी. वेल वाढीसाठी मातीची भर घालावी.

६. **वेली व्यवस्थापन आणि मंडप पद्धत**

दोडक्याच्या वेलीला आधार देणे उत्पादन वाढविण्यासाठी महत्त्वाचे:
– **मंडप पद्धत**: बांबू किंवा तारेच्या ताट्या वापरून वेली उभी वाढवावी. यामुळे फळे जमिनीपासून ४-६ फूट उंचीवर वाढतात, रोग आणि कीटकांचे प्रमाण कमी होते.
– **फायदे**: फळांचा रंग सुधारतो, तोडणी सुलभ होते, उत्पादन २-३ पट वाढते.

७. **रोग व कीटक नियंत्रण**

– **केवडा (पावडरी मिल्ड्यू)**: डायथेन झेड-७८ (१० ग्रॅ/१० लिटर पाणी) किंवा क्लोरोथालोनिल फवारणी .
– **फळमाशी**: मेलाथिऑन (२ मिली/लिटर) किंवा नीम तेलाचा वापर .
– **पांढरी माशी**: कॉन्फिडोर (१० मिली/१५ लिटर) किंवा ओबेरॉन फवारणी .
– **नागअळी**: कोरोजेन किंवा अबॅसिन औषधे .

८. **काढणी आणि उत्पादन**

– **उन्हाळी दोडका लागवड काढणीची वेळ**: पेरणीनंतर ५०-६० दिवसांनी (हायब्रिड जाती) किंवा १४०-१५० दिवसांनी (परंपरागत जाती) .
– **योग्य वेळ**: संध्याकाळी फळे तोडल्यास ती ताजी राहतात.
– **उत्पादन**: सरासरी १५-२० टन/हेक्टर (सुधारित जातींमध्ये ३५०-४०० क्विंटल पर्यंत)

९. **आर्थिक फायदे आणि बाजार**

दोडक्याची स्थानिक आणि राष्ट्रीय बाजारपेठेत नेहमीच मागणी असते. उन्हाळ्यात भाजीपाल्यांच्या कमतरतेमुळे दर चांगला मिळतो. मंडप पद्धतीने लागवड केल्यास खर्च कमी आणि नफा जास्त होतो.

उन्हाळी दोडका (रिजगर्ड) लागवडीचे अनेक फायदे आहेत. त्यापैकी काही महत्त्वाचे फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. जलद वाढ आणि लवकर उत्पादन

• उन्हाळी दोडक्याची वाढ झपाट्याने होते आणि ५०-६० दिवसांत उत्पादन घेता येते.
• तुलनेने लवकर उत्पन्न मिळत असल्याने बाजारपेठेत चांगला दर मिळतो.

2. उच्च बाजारमूल्य आणि मागणी

• उन्हाळ्यात भाज्यांची मर्यादित उपलब्धता असल्याने दोडक्याला चांगली मागणी असते.
• बाजारात चांगला दर मिळतो आणि शेतकऱ्यांना अधिक नफा होतो.

3. कमी पाणी आणि कमी देखभालीची गरज

• उन्हाळी दोडका कमी पाण्यावरही व्यवस्थित वाढतो. ठिबक सिंचनाचा वापर केल्यास अधिक चांगले उत्पादन मिळते.
• तुलनेने कमी देखभाल लागते, त्यामुळे खर्च वाचतो.

4. आरोग्यासाठी लाभदायक

• दोडका पौष्टिक असून त्यात फायबर, जीवनसत्त्वे आणि खनिजे भरपूर असतात.
• उन्हाळ्यात पचनासाठी हलकी व आरोग्यासाठी फायदेशीर भाजी आहे.

5. मल्चिंग आणि सेंद्रिय शेतीसाठी योग्य

• मल्चिंगचा वापर केल्यास नमी टिकून राहते आणि तण नियंत्रण सोपे होते.
• सेंद्रिय खतांचा वापर करून उत्पादनाचा दर्जा सुधारता येतो.

6. आंतरपीक म्हणून फायदेशीर

• दोडका अन्य पिकांसोबत आंतरपीक म्हणून घेतल्यास अतिरिक्त उत्पन्न मिळू शकते.

7. कीड व रोग प्रतिकारशक्ती चांगली

• तुलनेने दोडक्यावर कीड व रोगांचे प्रमाण कमी असते, त्यामुळे औषधांच्या खर्चात बचत होते.

उन्हाळी दोडका लागवड ही कमी खर्चात अधिक नफा मिळवून देणारी शेती असून बाजारपेठेत मोठी मागणी असते. योग्य तंत्रज्ञान आणि व्यवस्थापन केल्यास शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळू शकते.

१०. **उन्हाळी दोडका लागवड समस्यांवरील उपाय**

– **पाण्याची टंचाई**: ड्रिप सिंचन आणि मल्चिंग पेपर वापरून ओलावा राखावा .
– **रोग प्रतिरोधकता**: सुधारित जाती निवडून आणि बीजप्रक्रिया करून रोग टाळावेत .

उन्हाळी दोडका लागवड हा शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर पर्याय आहे. योग्य वाण निवड, वेळेवरची लागवड, आधार पद्धत आणि समन्वित कीटक नियंत्रण यांसारख्या वैज्ञानिक पद्धतींचा अवलंब केल्यास उच्च उत्पादन घेता येते. अधिक माहितीसाठी संदर्भ पहावे.