उन्हाळी तीळ लागवड: शेतकऱ्यांसाठी संपूर्ण मार्गदर्शन आणि सुधारित वाणांची माहिती

**उन्हाळी तीळ लागवड कशी करावी याबद्दल शेतकऱ्यांसाठी संपूर्ण मार्गदर्शन आणि सुधारित वाणांची माहिती या लेखातून देण्यात आली आहे.**

उन्हाळी तीळ लागवड ही एक फायदेशीर शेती पद्धत आहे, जी महाराष्ट्रासह भारतातील इतर राज्यांत लोकप्रिय होत आहे. हे पीक कमी कालावधीत (८५-९० दिवस) येते आणि तेलाच्या उत्पादनासाठी महत्त्वाचे मानले जाते. उन्हाळी तीळ लागवडीसाठी योग्य हवामान, जमीन, पाण्याचे व्यवस्थापन आणि सुधारित वाणांची निवड ही यशस्वी पीक नियोजनाची गुरुकिल्ली आहे . या लेखात उन्हाळी तीळ लागवडीची संपूर्ण प्रक्रिया आणि १० सुधारित वाणांची तपशीलवार माहिती मांड

### **१. उन्हाळी तीळ लागवडीसाठी आवश्यक परिस्थिती**

**हवामान:**
उन्हाळी तीळ लागवडीसाठी किमान १५°C ते कमाल ३२°C तापमान आदर्श मानले जाते. फुलांच्या अवस्थेत ४०°C पेक्षा जास्त तापमानामुळे फुलगळ होऊ शकते . उन्हाळ्यात सूर्यप्रकाशाचा कालावधी जास्त असल्यास तेलाचे प्रमाण वाढते .

**जमीन:**
मध्यम ते भारी, वालुकामिश्रित पोयट्याची जमीन आणि उत्तम निचऱ्याची सोय असलेली जमीन योग्य. जमिनीचा pH ५.५ ते ८.० असावा . पाणी साचणाऱ्या जमिनीत हे पीक वाढत नाही .

### **२. उन्हाळी तीळ लागवडीची पूर्वतयारी**
**जमिनीची मशागत:**
पेरणीपूर्वी जमीन २-३ वेळा नांगरून भुसभुशीत करावी. उभी-आडवी वखरणी करून शेवटच्या वेळी ५-६ टन/हेक्टर शेणखत किंवा कंपोस्ट मिसळावे . रोटाव्हेटरचा वापर करून जमीन चांगली तयार करणे उत्पादन वाढवते .

**बीजप्रक्रिया:**
बियाण्यास थायरम (३ ग्रॅम/किलो), कार्बेन्डाझिम (४ ग्रॅम/किलो), किंवा ट्रायकोडर्मा (४ ग्रॅम/किलो) लावून बुरशीरोगांवर नियंत्रण ठेवावे. त्यानंतर अॅझोटोबॅक्टर आणि पी.एस.बी. संवर्धनाची प्रक्रिया करावी .

### **३. पेरणीचे तंत्र आणि व्यवस्थापन**

**वेळ आणि पद्धत:**
उन्हाळी तिळ लागवडीसाठी **१५ जानेवारी ते १५ फेब्रुवारी** हा कालावधी योग्य. पेरणी बैलपाभरीने ३०×१५ सेमी किंवा ४५×१० सेमी अंतरावर करावी. बियाणे २.५ सेमी पेक्षा खोल जाऊ नये .

**विरळणी:**
पेरणीनंतर ८-१० दिवसांनी पहिली विरळणी आणि १५-२० दिवसांनी दुसरी विरळणी करून हेक्टरी २.२२ लाख रोपे ठेवावीत .

### **४. खत आणि पाणी व्यवस्थापन**

**खतव्यवस्था:**
– शेणखत: ५ टन/हेक्टर किंवा एरंडी पेंड १ टन/हेक्टर .
– रासायनिक खत: नत्र (६० किलो), स्फुरद (४० किलो), पालाश (२० किलो) प्रति हेक्टर . नत्राचा अर्धा भाग पेरणीवेळी आणि उर्वरित २१ दिवसांनी द्यावा .

**पाणीपुरवठा:**

उन्हाळी तिळ लागवडीसाठी १२-१५ दिवसांच्या अंतराने ५-६ पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात. फुलोऱ्या आणि बोंड्यांच्या अवस्थेत पाण्याचा ताण टाळावा .

### **५. आंतरमशागत आणि तणनियंत्रण**

पेरणीनंतर १५-२० दिवसांनी पहिली कोळपणी आणि ३०-३५ दिवसांनी दुसरी कोळपणी करून तण नियंत्रित करावे. निंदणीची नियमितता पिकाच्या वाढीसाठी महत्त्वाची .

### **६. रोग आणि कीटकनियंत्रण**

– **प्रमुख कीटक:** पाने गुंडाळणारी अळी, तुडतुडे कोळी, गादमाशी.
– **नियंत्रण:** क्विनॉलफॉस (२० मिली/१० लिटर) किंवा निंबोळी अर्क (५%) फवारणी .
– **रोग:** पर्णगुच्छ, मुळकुज. बुरशीनाशकांसह बीजप्रक्रिया करून प्रतिबंध करावा .

### **७. कापणी आणि उत्पादन**

जेव्हा ७५% पाने पिवळी पडतात, तेव्हा कापणी करावी. उशीर केल्यास बिया सुटू शकतात. उन्हाळी तीळ लागवडीतून सरासरी ७-८ क्विंटल/हेक्टर उत्पादन मिळते .

### **८. १० सुधारित वाणींची माहिती**

१. **फुले पूर्णा (JLT-408-2):** ९०-९५ दिवसात पिकणारी, उच्च तेलसामग्री.
२. **ए.के.टी.-१०१:** ८५-९० दिवसात पिकते, रोगप्रतिरोधक.
३. **जे.एल.टी-४०८:** उन्हाळ्यासाठी अनुकूल, हेक्टरी ८-१० क्विंटल उत्पादन.
४. **टी.के.जी-२२:** सुकामध्ये सहनशील, चांगले तेलप्रमाण.
५. **गुजरात तिल-१:** वाळूच्या जमिनीत योग्य, ७५-८० दिवसात पिक.
६. **पूर्वा:** अल्पकालीन, कीटकप्रतिरोधक.
७. **आय.सी.एम.व्ही-२२१:** भारी जमिनीत चांगली वाढ.
८. **आदिशक्ती:** संकरित वाण, उच्च उत्पादनक्षमता.
९. **धनशक्ती:** सुकामध्ये टिकाऊ, ९० दिवसात पिक.
१०. **आर.टी.सी.-१४४:** फुलांच्या वेळी तापमान सहनशील.

(टीप: स्थानिक कृषी संस्थांकडून बियाण्याची अद्ययावत माहिती घ्यावी.)

उन्हाळी तिळ लागवडीचे फायदे

१. उच्च बाजारभाव मिळतो

उन्हाळी तिळाची लागवड मर्यादित क्षेत्रात केली जाते, त्यामुळे बाजारात तिळाला अधिक मागणी असते आणि यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला दर मिळतो.

२. कमी खर्चात अधिक नफा

तिळ हे कमी पाण्यातही वाढणारे पीक आहे. त्यासाठी फारसे खत आणि औषधांची गरज नसल्यामुळे उत्पादन खर्च तुलनेने कमी येतो.

३. जलसंधारणासाठी उपयुक्त

तिळाची मुळे जमिनीत खोलवर जातात, त्यामुळे जमिनीतील ओलावा टिकून राहतो आणि जमिनीचा पोत सुधारतो. यामुळे पुढील हंगामातील पिकांसाठी माती सुपीक राहते.

४. जमिनीची सुपीकता वाढवतो

तिळाचे पीक घेतल्यानंतर जमिनीतील जैविक घटक वाढतात. त्यामुळे शेतीची उत्पादन क्षमता सुधारते आणि पुढील पिकांसाठी चांगली तयारी होते.

५. रोग आणि कीड नियंत्रणात मदत

तिळावर तुलनेने कमी कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव होतो. त्यामुळे अतिरिक्त कीटकनाशक आणि बुरशीनाशकांची गरज लागत नाही.

६. उन्हाळ्यातील भरघोस उत्पन्न

उन्हाळी तिळाचे पीक ८०-९० दिवसांत तयार होते. त्यामुळे शेतकऱ्यांना कमी कालावधीत चांगले उत्पन्न मिळते.

७. निर्यातक्षम उत्पादन

भारतातील तिळाची मागणी आंतरराष्ट्रीय बाजारात जास्त आहे. उच्च गुणवत्तेचा तिळ निर्यात करून शेतकरी अधिक नफा मिळवू शकतात.

८. आरोग्यासाठी पोषक

तिळामध्ये तेलाचा उच्च प्रमाण (४५-५०%) असतो. तसेच, तिळाचे तेल हृदयासाठी चांगले मानले जाते. त्यामुळे तिळाच्या उत्पादनाची बाजारात नेहमीच मागणी असते.

९. हवामान बदलास तोंड देणारे पीक

तिळाची लागवड उष्ण हवामानात चांगली होते. त्यामुळे उन्हाळ्यातही हे पीक सहज घेतले जाते आणि हवामान बदलाचा फारसा परिणाम होत नाही.

१०. अन्न सुरक्षा आणि विविधता

तिळाचे तेल आणि त्यापासून तयार होणारे पदार्थ घरगुती वापरासाठीही फायदेशीर असतात. त्यामुळे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पादनाचा लाभ मिळतो.

उन्हाळी तिळ लागवड शेतकऱ्यांसाठी कमी खर्चात अधिक उत्पादन आणि नफा देणारी शेती आहे. कमी पाणी, रोग प्रतिकारशक्ती, चांगला बाजारभाव आणि निर्यात संधी यामुळे हे पीक शाश्वत शेतीसाठी फायदेशीर ठरते.

### **१०. शेतकऱ्यांसाठी सल्ला**

उन्हाळी लागवडीत सुधारित वाणी, योग्य पाण्याचे व्यवस्थापन आणि एकात्मिक कीटकनियंत्रण अपरिहार्य आहे. कृषी विस्तार अधिकाऱ्यांशी सल्लामसलत करून अद्ययावत तंत्रज्ञानाचा वापर करावा.

**निष्कर्ष:**

उन्हाळी तीळ लागवड ही शेतकऱ्यांसाठी सुवर्णसंधी आहे. योग्य नियोजन, सुधारित वाणी आणि वैज्ञानिक पद्धतीचा अवलंब केल्यास हे पीक आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकते. उन्हाळी तीळ लागवडीच्या यशासाठी वरील मार्गदर्शनाचे काटेकोर पालन करावे.