आजच्या डिजिटल युगात सायबर धोके आणि फसवणुकीच्या घटना वाढत असताना, भारत सरकारने नागरिकांच्या सुरक्षेसाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलले आहे. २८ नोव्हेंबर २०२५ रोजी दूरसंचार विभागाने (DoT) एक आदेश जारी करून सर्व नवीन स्मार्टफोन्सवर संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) पूर्व-स्थापित (pre-installed) करण्याचे बंधनकारक केले आहे. हा आदेश भारतात तयार होणाऱ्या किंवा आयात होणाऱ्या सर्व मोबाईल फोन उत्पादकांसाठी लागू आहे, आणि ९० दिवसांच्या मुदतीत (मार्च २०२६ पर्यंत) संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) सर्व नवीन डिव्हाइसेसवर उपलब्ध करणे आवश्यक आहे. या निर्णयाचा उद्देश लाखो वापरकर्त्यांना सायबर फसवणूक, चोरलेल्या फोनचा गैरवापर आणि स्पॅम संप्रेषणापासून संरक्षण देणे आहे. मात्र, हा पूर्व-स्थापन अनिवार्य असला तरी संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) चा वापर वैकल्पिक आहे – वापरकर्ते ते सहजपणे काढून टाकू शकतात किंवा नोंदणी न करता निष्क्रिय ठेवू शकतात. दूरसंचार मंत्री ज्योतिरादित्य शिंदे यांनी २ डिसेंबर २०२५ रोजी स्पष्ट केले की, संचार साथी अॅप (Sanchar Sathi App) ‘हेरगिरी’साठी नाही, तर फक्त जागरूकता आणि संरक्षणासाठी आहे. या निर्णयाने गोपनीयतेच्या चिंतांमुळे राजकीय वाद निर्माण झाला असला तरी, सरकारचा दावा आहे की संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) याने डेटा गोळा केला जात नाही आणि वापरकर्त्यांची खासगी माहिती सुरक्षित राहते. संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) आता डिजिटल भारताच्या सुरक्षेच्या मोहिमेचा अविभाज्य भाग बनले आहे, ज्याने १ कोटीहून अधिक डाउनलोड्स मिळवले आहेत आणि लाखो फसव्या क्रियाकलाप रोखले आहेत. या लेखात आम्ही या नवीन विकासाबद्दल, संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) च्या वैशिष्ट्यांबद्दल आणि वापराच्या पद्धतीबद्दल सविस्तर माहिती देत आहोत.
संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) चा उद्देश आणि महत्त्व
संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App)चा मुख्य उद्देश आहे मोबाइल सबस्क्रायबर्सना सशक्त करणे आणि त्यांच्या सुरक्षिततेला प्राधान्य देणे. भारतात दररोज लाखो स्पॅम कॉल्स, फसव्या मेसेजेस आणि चोरलेल्या फोनमुळे लाखो लोकांना नुकसान होत आहे. संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) अशा धोक्यांपासून संरक्षण करते आणि सरकारच्या नागरिक-केंद्रित योजना जसे की TRAI च्या नियमांचे पालन सुनिश्चित करते.
उदाहरणार्थ, २०२५ पर्यंत या पोर्टलने ४२.२० लाख चोरलेले फोन ब्लॉक केले, २६.१५ लाख ट्रेस केले आणि २८९.७१ लाख मोबाइल कनेक्शन विनंत्या प्राप्त केल्या, ज्यात २५५.३१ लाख सोडवल्या गेल्या. हे आकडे दाखवतात की संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) केवळ जागरूकता वाढवत नाही, तर प्रत्यक्ष कारवाईही घेते. नवीन पूर्व-स्थापन आदेशाने संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) सेवा आता अधिक व्यापकपणे उपलब्ध होणार आहेत, ज्यामुळे सामान्य माणूसही सहज सुरक्षित राहू शकेल.
मुख्य वैशिष्ट्ये: संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) काय-काय करते?
संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App)मध्ये विविध मॉड्यूल्स आहेत जे वापरकर्त्यांना एका ठिकाणी सर्व सेवा उपलब्ध करतात. येथे त्यांची सविस्तर माहिती:
१. चक्षू (Chakshu) – संशयास्पद फसवणुकीची रिपोर्टिंग
· फसव्या संप्रेषणाची रिपोर्टिंग: सायबर गुन्हे, आर्थिक फसवणूक, सरकारी अधिकाऱ्यांची खोटी ओळख, बँक/इन्शुरन्स KYC ची फसवी मागणी, नोकरी/लॉटरीची अफवा, IVR/रोबो कॉल्स, sextortion किंवा इतर दुरुपयोगासाठी कॉल्स, SMS किंवा WhatsApp मेसेजेस रिपोर्ट करा.
· अनवांछित व्यावसायिक संप्रेषण (UCC/Spam): TRAI च्या TCCCPR २०१८ नियमांनुसार, अनधिकृत कॉल्स किंवा SMS ची रिपोर्टिंग. ७ दिवसांत केलेल्या तक्रारींवर तपास होतो आणि स्पॅमरवर कारवाई होते.
· खराब वेब लिंक्सची रिपोर्टिंग: फिशिंग, फेक बँकिंग साइट्स, फसवे पेमेंट्स किंवा डिव्हाइस क्लोनिंगसाठी धोकादायक URL शेअर करणाऱ्या मेसेजेसची रिपोर्टिंग. यात URL, स्क्रीनशॉट, पाठकाची माहिती आणि वर्णन समाविष्ट असते. रिपोर्टिंग गोपनीय असते आणि भारतीय नेटवर्कवर ब्लॉकिंग होते.
· कसे करावे? संचार साथी अॅप (Sanchar Sathi App) मध्ये ‘Chakshu’ सेक्शन ॲप, OTP ने व्हेरिफाय करा आणि डिटेल्स सबमिट करा. ७ दिवसांपेक्षा जास्त जुनी रिपोर्टिंग प्रोएक्टिव्ह स्पॅमर शोधण्यास मदत करते.
२. चोरलेला/हरवलेला फोन ब्लॉक करा
· CEIR (Central Equipment Identity Register) शी एकत्रित. चोरलेला फोन सर्व ऑपरेटर्सच्या नेटवर्कवर ट्रेस आणि ब्लॉक करा. पोलिस FIR, डुप्लिकेट SIM, ओळखपत्र आणि खरेदी इन्व्हॉइस आवश्यक. फोन मिळाल्यास अनब्लॉकिंगसाठी संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) वापरा.
· स्टेटस चेक: कम्प्लेंट ID ने ट्रॅक करा.
३. तुमच्या नावावरील मोबाइल कनेक्शन्स जाणा
· एका नावावर जास्त कनेक्शन्स (मर्यादा: ९, J&K/असम/ईशान्य राज्यांत ६) चेक करा आणि अनधिकृत कनेक्शन्स रिपोर्ट करा. अपयशी झाल्यास ३० दिवसांत आउटगोइंग, ४५ दिवसांत इनकमिंग आणि ६० दिवसांत कट होतात.
४. तुमच्या फोनची खरेपणा जाणा
· IMEI नंबर (*#06# डायल करून) ने फोनचा ब्रँड, मॉडेल आणि वैधता चेक करा. अमान्य IMEI नेटवर्कवर चालू होत नाहीत.
५. भारतीय नंबरसह येणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय कॉल्सची रिपोर्टिंग
· +९१ नंबर दाखवणाऱ्या परदेशी कॉल्स (अवैध एक्सचेंजेसद्वारे) रिपोर्ट करा. राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी महत्त्वाचे; गोपनीयता राखली जाते.
६. वायरलाइन इंटरनेट सेवा प्रदात्यांची माहिती
· PIN कोड, पत्ता किंवा नावाने ISP शोधा (A, B, C श्रेणी).
७. विश्वासार्ह संपर्क तपशील
· बँक/वित्तीय संस्थांच्या अधिकृत कस्टमर केअर, ईमेल आणि वेबसाइट्स चेक करा, फसवणुकीपासून वाचण्यासाठी.
८. स्वतःला जागरूक ठेवा (Keep Yourself Aware)
· ‘संचार सखीच्या कथा’ (इंग्रजी/हिंदी), UCC, PM WANI, टॉवर्स आणि रेडिएशन, सायबर जागरूकता, रिपोर्टिंग आणि सायबर स्वच्छता केंद्राची माहिती.
संचार साथी अॅप (Sanchar Sathi App) कसे वापरावे?
· डाउनलोड: Google Play Store किंवा Apple App Store वरून मिळवा (अँड्रॉइड: १ कोटी+ डाउनलोड्स, आयओएस: ९.५ लाख+). नवीन फोनवर आता संचार साथी अॅप (Sanchar Sathi App) पूर्व-स्थापित असेल.
· नोंदणी: मोबाइल नंबर OTP ने व्हेरिफाय करा. नोंदणी न केल्यास संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) निष्क्रिय राहते.
· सेवा निवड: ‘Citizen Centric Services’ मधून योग्य मॉड्यूल निवडा, डिटेल्स भरा आणि सबमिट करा.
· पर्यायी मार्ग: वेब पोर्टल (www.sancharsaathi.gov.in) वरून किंवा SMS (उदा. “KYM<१५-अंकी IMEI>” १४४२२ वर) ने वापरा. स्टेटस चेकसाठी कम्प्लेंट ID किंवा ऑपरेटर लिंक्स (जसे Airtel: airtel.in/track-request) वापरा.
· टीप: प्रत्यक्ष आर्थिक फसवणुकीसाठी १९३० हेल्पलाइन किंवा cybercrime.gov.in वापरा. संचार साथी अॅप (Sanchar Sathi App) काढून टाकणे शक्य असल्याने, वापरकर्त्यांना जबरदस्ती नाही.
नुकत्याच्या अपडेट्स आणि वाद: २०२५ च्या शेवटीचा घडामोडी
२८ नोव्हेंबर २०२५ रोजी DoT ने जारी केलेल्या आदेशाने संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) एका मोठ्या वादात सापडले आहे. सरकारने सर्व नवीन स्मार्टफोन्सवर संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) पूर्व-स्थापित करण्याचे आदेश दिले, ज्याला सायबर सुरक्षेसाठी आवश्यक म्हटले. मात्र, विरोधकांनी याला ‘सुरक्षा’ऐवजी ‘हेरगिरी’ (snooping) ची चाल म्हटले आणि गोपनीयतेच्या उल्लंघनाची शंका उपस्थित केली. काँग्रेससह इतर पक्षांनी यावर टीका केली, तर सोशल मीडियावर पेगासस स्पायवेअरशी तुलना होत आहे.
मात्र, २ डिसेंबर २०२५ रोजी दूरसंचार मंत्री ज्योतिरादित्य शिंदे यांनी स्पष्ट केले, “संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) ची भूमिका फक्त ओळख करून देण्याची आहे; वापरकर्त्यांना हवे ते ते काढू शकतात. नोंदणी न केल्यास ते निष्क्रिय राहते आणि कोणतीही कॉल किंवा संप्रेषणाची हेरगिरी होत नाही.” संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) सायबर फसवणूक, स्पॅम आणि खराब वेबसाइट्सविरुद्ध लढण्यासाठी आहे, आणि याने ६.५१ लाख इनपुट्स मिळवले ज्यात ४०.९६ लाख कारवाया झाल्या. फोन उत्पादकांसाठी (जसे Samsung, OnePlus) हे पूर्व-स्थापन बंधनकारक आहे, पण वापरकर्त्यांसाठी वैकल्पिक. या स्पष्टीकरणाने वाद कमी होण्याची शक्यता आहे, तरीही गोपनीयता कार्यकर्ते सतर्क आहेत.
समारोप: डिजिटल सुरक्षेची जबाबदारी
संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App)हे एक उत्तम साधन आहे जे सामान्य माणसाला डिजिटल जगातील धोक्यांपासून वाचवते. पूर्व-स्थापन आदेशाने संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) अधिक सुलभ झाले असले तरी, वाद असूनही, त्याची वैशिष्ट्ये आणि सिद्ध परिणाम (लाखो फोन ब्लॉक, स्पॅम रिपोर्ट्स) याने ते महत्त्वाचे ठरते. प्रत्येक वापरकर्त्याने संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) वापरून जागरूकता वाढवावी आणि गोपनीयतेची काळजी घ्यावी. डिजिटल सुरक्षेची जबाबदारी फक्त सरकारची नाही, तर आपलीही आहे. अधिक माहितीसाठी https://sancharsaathi.gov.in ला भेट द्या किंवा १९६३ वर कॉल करा.
FAQ: संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) बद्दल सामान्य प्रश्न
**१. **संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) म्हणजे काय?***
हे भारत सरकारचे दूरसंचार विभागाचे (DoT) एक मोबाइल अॅप आहे जे सायबर फसवणूक, स्पॅम कॉल्स, चोरलेल्या फोनचा गैरवापर आणि अनधिकृत मोबाइल कनेक्शन्स रोखण्यासाठी डिझाइन केले आहे। हे CEIR आणि TRAI नियमांशी एकत्रित कार्य करते आणि वापरकर्त्यांना सुरक्षित डिजिटल अनुभव देते।
**२. **का सर्व नवीन मोबाईल फोनवर हे अॅप पूर्व-स्थापित अनिवार्य केले आहे?***
२८ नोव्हेंबर २०२५ च्या DoT आदेशानुसार, सायबर धोक्यांपासून व्यापक संरक्षणासाठी हे अनिवार्य आहे। मार्च २०२६ पर्यंत सर्व नवीन स्मार्टफोन्सवर (भारतीय उत्पादन किंवा आयात) हे पूर्व-स्थापित होईल. मात्र, वापर वैकल्पिक आहे – ते काढून टाकता येते.
**३. **संचार साथी ॲप (Sanchar Sathi App) वापरकर्त्यांची गोपनीयता उल्लंघन करते का?***
नाही. सरकारने स्पष्ट केले आहे की नोंदणी न केल्यास अॅप निष्क्रिय राहते आणि कोणताही डेटा गोळा केला जात नाही. नोंदणीनंतरही फक्त OTP-आधारित व्हेरिफिकेशन होते, आणि रिपोर्टिंग गोपनीय असते. हे ‘हेरगिरी’साठी नाही, तर संरक्षणासाठी आहे.
**४. **मला हे ॲप कसे काढून टाकावे?***
अॅप सेटिंग्जमध्ये जाऊन ‘Uninstall’ किंवा ‘Disable’ पर्याय निवडा. पूर्व-स्थापित असले तरी ते सहज काढता येते, आणि याने फोनची वारंटी किंवा कामगिरीवर परिणाम होत नाही.
**५. **स्पॅम कॉल किंवा फसवा मेसेज कसा रिपोर्ट करावा?***
अॅपमध्ये ‘Chakshu’ सेक्शन उघडा, कॉल/SMS/URL डिटेल्स (स्क्रीनशॉटसह) भरा, OTP ने व्हेरिफाय करा आणि सबमिट करा. ७ दिवसांत कारवाई होते; TRAI नियमांनुसार स्पॅमर ब्लॉक होतात.
**६. **चोरलेला फोन कसा ब्लॉक करावा?***
अॅपमध्ये ‘CEIR’ सेक्शन निवडा, FIR, IMEI, ओळखपत्र आणि इन्व्हॉइस अपलोड करा. फोन सर्व नेटवर्कवर ट्रेस आणि ब्लॉक होईल; मिळाल्यास अनब्लॉकिंगसाठी स्टेटस चेक करा.
**७. **माझ्या नावावर किती मोबाइल कनेक्शन्स असू शकतात?***
सामान्यतः ९ (J&K/असम/ईशान्य राज्यांत ६). अॅपमध्ये ‘Know Your Mobile Connections’ ने चेक करा आणि अनधिकृत कनेक्शन रिपोर्ट करा; ६० दिवसांत ते कट होतात.
**८. **अॅप डाउनलोड किंवा मदतसाठी काय करावे?***
Google Play किंवा App Store वरून डाउनलोड करा. मदतीसाठी www.sancharsaathi.gov.in भेट द्या किंवा १९६३ वर कॉल करा. आर्थिक फसवणुकीसाठी १९३० डायल करा.
संदर्भ: वरील माहिती अधिकृत संचार साथी पोर्टल, DoT आदेश आणि नुकत्याच्या बातम्यांवर आधारित आहे. अपडेट्ससाठी अधिकृत स्रोत तपासा