शेतात ड्रिप इरिगेशन सिस्टम कसे बसवावे : शेतकऱ्यांसाठी पूर्ण स्टेप-बाय-स्टेप मार्गदर्शक

भारतीय शेतकऱ्यांसाठी ड्रिप इरिगेशन सिस्टम ही आज सर्वात मोठी क्रांती आहे. एका एकरासाठी ७०-९०% पाणी वाचते, विजेचा खर्च ५०% कमी होतो, खते थेट झाडाच्या मुळाशी पोहोचतात आणि उत्पन्न ३०-८०% वाढते. बाजारात तयार किट ४०,००० ते ८०,००० रु. एकर पडते, पण आपण स्वतः किंवा २-३ मित्र मिळून ड्रिप इरिगेशन सिस्टम १८,००० ते ३०,००० रुपयांतच उभारू शकतो. हा लेख पूर्णपणे शेतकऱ्यांसाठी आहे – कोणतेही इंजिनिअरिंग डिग्री नसतानाही ३-४ दिवसांत ड्रिप इरिगेशन सिस्टम बसवता येईल.

फायदा एकदा समजून घ्या

• पाणी फक्त झाडाच्या मुळाशी जाते → गवत कमी येते, रोग कमी होतात.
• पाण्याचा दाब कमी लागतो → ०.५ ते १ एचपी पंप पुरेसा.
• खत १०० लिटर पाण्यात मिसळून थेट देता येते (फर्टिगेशन).
• ऊस, डाळिंब, द्राक्षे, केळी, भाजीपाला, संत्री – सर्व पिकांसाठी उत्तम.

एक एकरासाठी लागणारे साहित्य (२०२५ चे अंदाजे दर)

ड्रिप इरिगेशन सिस्टम बसविण्यासाठी आवश्यक साधने (घरातच असतात किंवा ५०० रु. भाड्याने मिळतात)

• पाइप कटर, ड्रिल मशीन (१० मिमी), रबर मॅलेट, मोजपट्टी, पंचिंग टूल (भाड्याने २०० रु./दिवस), मार्कर, दोरी.

स्टेप-बाय-स्टेप बसवणी (३ दिवसांचे काम)

दिवस १ : प्लॅनिंग आणि लेआऊट

1. शेताचा नकाशा काढा (कागदावरही चालेल).
2. झाडांच्या रांगा ठरवा. उदाहरण: डाळिंब १५×१० फूट → लॅटरल अंतर १० फूट, ड्रिपर अंतर ४-५ फूट.
3. पाण्याचा स्रोत ठरवा (विहीर/बोअर → टाकी → फिल्टर → शेत).
4. मेन पाइप शेताच्या मधोमध किंवा एका बाजूला ठेवा जेणेकरून ४-५ सबमेन निघतील.

सिंचनासाठी शासनाच्या योजनेचा घ्या लाभ, असा करा अर्ज

दिवस २ : मेन + सबमेन बसवणे

1. पाण्याच्या टाकीजवळ स्क्रीन फिल्टर → डिस्क फिल्टर → मेन व्हॉल्व → व्हेंट्युरी असा क्रम लावा.
2. ६३ मिमी मेन पाइप जमिनीवर पसरवा. प्रत्येक ५०-६० फूट अंतरावर सबमेन टी कनेक्टर बसवा.
3. सबमेन ५० मिमी पाइप रांगेत पसरवा. दोन्ही टोकांना एंडकॅप लावा.
4. सर्व पाइप जमिनीपासून ६-८ इंच वर ठेवा (लाकडावर/ईंटांवर) जेणेकरून सूर्यप्रकाशामुळे वाकणार नाहीत.

दिवस ३ : लॅटरल आणि ड्रिपर बसवणे (सगळ्यात सोपे)

1. सबमेनवर १६ मिमी होल पंच करा (पंचिंग टूलने). प्रत्येक झाडाच्या रांगेत २ होल (डबल लॅटरल साठी).
2. लॅटरल पाइप सबमेनला जोडा (गोमती फिटिंग किंवा स्टार्टर).
3. लॅटरल जमिनीवर पसरवा. प्रत्येक झाडापाशी ४०-५० सेमी अंतरावर होल पंच करा किंवा ऑनलाइन ड्रिपर बसवा.
4. मायक्रोट्यूब + स्टेक लावा (भुईसफरचंद, टरबूज यांसाठी फक्त मायक्रोट्यूब पुरेसे).
5. लॅटरलचे टोक फोल्ड करून रबर रिंगने बंद करा (किंवा एंडकॅप).

जुगाड + पैसा वाचवण्याच्या ७ सोप्या ट्रिक्स

1. १६ मिमी लॅटरल घेण्याऐवजी १२ मिमी कृषी पाइप घ्या → ४०% स्वस्त.
2. ऑनलाइन ड्रिपरऐवजी स्वतः ड्रिलने १ मिमी होल पाडा आणि मायक्रोट्यूब घाला (१ LPH मिळते).
3. व्हेंट्युरी नसेल तर खत प्लास्टिक ड्रममध्ये मिसळून ग्रॅव्हिटीने द्या.
4. प्लास्टिकची ५००० लिटर टाकी उंच सिमेंट खांबावर ठेवा → पंपाचा खर्च वाचतो.
5. वापरलेले पाइप (चांगल्या स्थितीत) घ्या → ५०% बचत.
6. २-३ शेतकरी मिळून सामान घ्या → होलसेल दर मिळतो.
7. पहिल्या वर्षी फक्त अर्धे शेत लावा → अनुभव येईल.

पहिल्यांदा चालवताना काय करावे?

1. सर्व व्हॉल्व बंद ठेवा.
2. पंप चालू करा → मेन पाइपात हवा निघून जाईल.
3. एकेक सबमेन व्हॉल्व हळूहळू उघडा.
4. १५-२० मिनिटे पाणी फिरवून गळती तपासा.
5. ड्रिपरमधून पाणी येतेय का पहा → न येता तर लॅटरलचे टोक १ मिनिट उघडे ठेवा (हवा निघेल).

देखभाल (वर्षातून २ वेळा १ तास पुरतो)

• जूनमध्ये : फिल्टर साफ करा, एंडकॅप उघडून लॅटरल फ्लश करा.
• ऑक्टोबरमध्ये : एसिड किंवा ब्लीचने सिस्टम स्वच्छ करा (कॅल्शियम जमा होऊ नये).
• उन्हाळ्यात लॅटरल वर कापड/गवत टाका → प्लास्टिक दीर्घकाळ टिकेल.

निष्कर्ष

ड्रिप इरिगेशन सिस्टम (Drip Irrigation System Installation) बसवणे हे रॉकेट सायन्स नाही – फक्त ३ दिवस मेहनत आणि २५-३० हजार रुपये गुंतवणूक. पहिल्या वर्षीच पाणी-विजेचा खर्च वाचून आणि उत्पादन वाढून ही गुंतवणूक निघते. आजच सुरुवात करा – तुमचे शेत २ वर्षांत दुसऱ्याच्या शेतासारखे हिरवेगार दिसेल!

तुम्हाला तुमच्या पिकानुसार (डाळिंब/केळी/भाजीपाला) खास डिझाइन हवे असतील तर सांगा – मी फोटोसह लेआऊट पण तयार करून देईन! 🚜💧