मार्गशीर्ष पौर्णिमेला साजरी होणारी दत्त जयंती हा भक्तांच्या आयुष्यातील एक विशेष आध्यात्मिक दिवस आहे. २०२५ मध्ये दत्त जयंती गुरुवार, ०४ डिसेंबर रोजी येत आहे, ज्यामुळे या दिवसाला अतिरिक्त महत्त्व प्राप्त झाले आहे. हिंदू धर्मातील दत्तात्रेय संप्रदायात या दिवसाला विशेष स्थान आहे कारण या दिवशी दत्त तत्त्व पृथ्वीवर सामान्यापेक्षा १००० पट अधिक कार्यरत असते. दत्त जयंती २०२५ च्या निमित्ताने भक्त दत्तगुरूंच्या आशीर्वादासाठी विविध धार्मिक कार्यक्रम आयोजित करतात. दत्त जयंती च्या तयारीसाठी भक्त आधीच गुरुचरित्र पारायणास सुरुवात करतात.
गुरुचरित्र – पाचवा वेद
दत्त संप्रदायात गुरुचरित्र या ग्रंथाला वेदांइतकेच महत्त्व प्राप्त झाले आहे. “गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः” या संस्कृत श्लोकात गुरूचे जसे महत्त्व वर्णन केले आहे, तसेच गुरुचरित्र ग्रंथात गुरूंचे स्थान स्पष्ट केले आहे. श्रीनृसिंहसरस्वती यांच्या प्रेरणेने लिहिल्या गेलेल्या या ग्रंथाला ‘भक्तकामकल्पद्रुम’ म्हणून ओळखले जाते. दत्त जयंती च्या निमित्ताने हजारो भक्त गुरुचरित्र सप्ताह पारायण करतात, ज्यामुळे दत्त जयंती हा उत्सव अधिक महत्त्वपूर्ण बनतो.
मार्गशीर्ष मास आणि दत्त जयंतीचा संबंध
मार्गशीर्ष महिना भगवान विष्णूंचे पालकत्व असलेला एक पवित्र महिना मानला जातो. भगवद्गीतेतही “मासानां मार्गशीर्षोऽहम” असे सांगितले आहे, म्हणजे महिन्यांमध्ये मी मार्गशीर्ष आहे. या महिन्यातील पौर्णिमेला मृग नक्षत्र असते, म्हणून या दिवसास मार्गशीर्ष पौर्णिमा म्हणतात. पौरणिक कथांनुसार याच दिवशी दत्तात्रेयांचा जन्म झाला, म्हणून दत्त जयंती साजरी केली जाते. दत्त जयंती साठी योग्य अशी गुरुचरित्र पारायण सुरू करण्याची तारीख २८ नोव्हेंबर २०२५ आहे, जेणेकरून दत्त जयंती २०२५ च्या दिवशी पारायणाची सांगता होऊ शकेल.
गुरुचरित्र पारायणाची तयारी
दत्त जयंती २०२५ साठी गुरुचरित्र पारायण करण्यापूर्वी काही विशिष्ट तयारी करणे आवश्यक असते. सर्वप्रथम दत्तगुरूंची मूर्ती किंवा प्रतिमा एका चौरंगावर स्वच्छ वस्त्र घालून स्थापन करावी. गुरुचरित्र पारायण सप्ताह करण्याचा संकल्प मनात बाळगावा. दत्त जयंती मध्ये योग्य पद्धतीने पारायण करण्यासाठी दत्तगुरूंना साकडे घालावे. दत्त जयंती २०२५ च्या निमित्ताने केल्या जाणाऱ्या पारायणात दररोज दत्तगुरूंची विशेष पूजा करावी, षोडशोपचार किंवा पंचोपचार पूजा करावी.
गुरुचरित्र वाचनाचे नियम
दत्त जयंती २०२५ साठी गुरुचरित्र पारायण करताना काही विशिष्ट नियमांचे पालन करणे अत्यावश्यक आहे. वाचनापूर्वी सूर्योदयापूर्वी उठून सर्व आन्हिके पूर्ण करून संकल्प सोडावा. गुरुचरित्राचे वाचन पहाटे ३ ते सायंकाळी ४ या काळात करावे, तर दुपारी १२ ते १२.३० या काळात वाचन बंद ठेवावे कारण हा काळ दत्त महाराजांच्या भिक्षेचा असतो. दत्त जयंती २०२५ पर्यंत चालणाऱ्या पारायणात वाचन नेहमी एका लयीत, शांत व सुस्पष्ट असावे. दत्त जयंती २०२५ साठी केल्या जाणाऱ्या पारायणात वाचनासाठी नेहमी पूर्वाभिमुख किंवा उत्तराभिमुख बसावे.
पारायण काळातील दैनंदिन आचरण
दत्त जयंती २०२५ साठी गुरुचरित्र सप्ताह कालावधीत दैनंदिन आचरणावर विशेष लक्ष द्यावे लागते. पारायण काळात ब्रह्मचर्याचे पालन करावे, सोवळ्यो-शुचिर्भूत राहावे आणि केवळ हविष्यान्न (दूध-भात, साखर, तूप, पोळी) घ्यावे. दत्त जयंती पर्यंत चालणाऱ्या सप्ताहात रात्री देवाच्या सन्निध्यात चटईवर किंवा पांढऱ्या धाबळीवर झोपावे. दत्त जयंती साठी केल्या जाणाऱ्या पारायणात देवासमोर सात दिवस अखंड नंदादीप तेवत ठेवावा व रोज सुंदर रांगोळी काढावी.
गुरुचरित्र पारायणाचा समापन दिवस
दत्त जयंती २०२५ च्या दिवशी गुरुचरित्र पारायणाची सांगता करणे हे विशेष फलदायी मानले जाते. सप्ताह पूर्ण झाल्यानंतर सातव्या किंवा आठव्या दिवशी सुपारीतून श्रीदत्तात्रेयांचे विसर्जन करावे. दत्त जयंती च्या दिवशी महानैवेद्यात घेवड्याची भाजी असावी. दत्त जयंती २०२५ च्या निमित्ताने पारायण पूर्ण झाल्यानंतर पिवळ्या रंगाच्या वस्तू, दत्तगुरूंशी संबंधित वस्तूंचे दान करावे. दत्त जयंती २०२५ मध्ये गुरुचरित्र पारायण पूर्ण करणाऱ्या भक्तांना दत्तगुरूंचे विशेष आशीर्वाद प्राप्त होतात.
विशेष परिस्थितीत पारायण
दत्त जयंती २०२५ साठी सुरू केलेले गुरुचरित्र पारायण मधूनच सोयर किंवा सुतक येण्याची शक्यता असते. अशा परिस्थितीत परिचित व्यक्तीने उर्वरित वाचन पूर्ण करावे. दत्त जयंती पर्यंत चालणाऱ्या पारायणात सुतक असणाऱ्या घरी जाऊ नये. दत्त जयंती साठी केल्या जाणाऱ्या पारायणात सुतक आल्यास गोमूत्र शिंपडून शुद्धी करावी आणि दत्तमूर्तीवर अभिषेक करावा. दत्त जयंती २०२५ मध्ये निष्काम बुद्धीने केलेले गुरुचरित्र पारायण अत्यंत फलदायी ठरते.
दत्त जयंतीचे आध्यात्मिक फल
दत्त जयंती २०२५ च्या दिवशी केलेल्या साधनेला विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी दत्त तत्त्व अत्यंत क्रियाशील असल्याने भक्तांची साधना शीघ्र फलदायी ठरते. दत्त जयंती मध्ये गुरुचरित्र पारायण केल्याने भक्तांना आध्यात्मिक उन्नतीबरोबरच ऐहिक समस्यांवर मात करण्याचे सामर्थ्य प्राप्त होते. दत्त जयंती च्या निमित्ताने केलेले गुरुचरित्र वाचन मनुष्याच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवून आणते. दत्त जयंती हा दिवस आपल्या आध्यात्मिक प्रगतीसाठी एक सुवर्णसंधी प्रदान करतो.
दत्त जयंती हा केवळ भक्तीचा उत्सव नसून, आध्यात्मिक एकीकरणाचा गहन प्रतीकात्मक दिवस आहे. सामान्य माहितीप्रमाणे, हा अवतारी पुरुष श्री दत्तात्रेयांच्या जन्मोत्सवाचा साजरा असतो, जो मार्गशीर्ष महिन्यातील पौर्णिमेला (२०२५ साली ४ डिसेंबरला) येतो. पण या दिवसाचा गूढ अर्थ, जो मराठी संदर्भांमध्ये फारसा सविस्तर चर्चिला गेलेला नाही, तो निर्गुण आणि सगुण ब्रह्माच्या मिलनात दडलेला आहे.
श्री दत्त हे ‘दत्त’ या नावाने ओळखले जातात, ज्याचा अर्थ ‘दिलेले’ किंवा ‘अनुभूतीने समृद्ध’ असा होतो. हे त्रिमूर्ती – ब्रह्मा (सृष्टी), विष्णू (पालन) आणि शिव (संहार) – यांच्या एकसूत्री अवताराचे प्रतीक आहे. गूढ दृष्टिकोनातून पाहता, दत्त जयंती हा दिवस व्यक्त स्वरूपातील (सगुण) देवतेच्या माध्यमातून अव्यक्त (निर्गुण) तत्त्वाची अनुभूती मिळवण्याचा संधी आहे. मार्गशीर्ष पौर्णिमेच्या पूर्ण चंद्राच्या किरणांमध्ये, ज्याची ऊर्जा मनाची शुद्धी आणि अंतर्मनातील अंधकार नष्ट करण्यास सक्षम असते, भक्ताला स्वतःतील त्रिगुणात्मक शक्ती जागृत करण्याची प्रेरणा मिळते. यात गुरु-शिष्य परंपरेचे मूळ आहे – दत्तात्रेय हे २४ गुरूंचे (प्रकृतीतील घटक जसे वारा, पाणी, पक्षी इ.) माध्यमातून ज्ञान देणारे परम गुरु आहेत, जे शिष्याला वैयक्तिक अनुभवातून मुक्तीचा मार्ग शिकवतात.
दत्त जयंती २०२५ या दिवशी केलेले ध्यान किंवा नामस्मरण केवळ भक्ती नव्हे, तर कुंडलिनी जागरणासारख्या तांत्रिक प्रक्रियेची सुरुवात ठरते. उदाहरणार्थ, दत्त महामंत्र (‘ओम द्रां दत्तात्रेयाय नमः’) चा जप चंद्राच्या प्रभावाने आत्मचक्र सक्रिय करतो, ज्यामुळे दैनंदिन जीवनातील द्वैतभाव (मी-तो) संपून एकत्वाची अनुभूती येते. हे तत्त्व नाथ संप्रदायातही प्रतिबिंबित होते, जिथे दत्त हे योगमार्गाचे प्रणेता मानले जातात, पण मराठी साहित्यात याचा फारसा उल्लेख आढळत नाही.
हा अर्थ सामान्य उत्सवांपेक्षा वेगळा आहे, कारण तो केवळ कथा किंवा पूजाविधींवर अवलंबून नसून, वैयक्तिक आध्यात्मिक साधनेच्या दिशेने नेतो. दत्त जयंतीला, स्वतःच्या अंतर्मनात ‘दत्तत्व’ शोधण्याचा हा दुर्मीळ संदेश आहे, जो आधुनिक काळात तणावमुक्ती आणि एकात्मतेची शिकवण देतो.
(संदर्भ: हिंदू जनजागृती समिती आणि सनातन संस्थेच्या आध्यात्मिक विश्लेषणांवर आधारित, पण स्वतंत्रपणे संश्लेषित.)
दत्त जयंतीचा इतिहास आणि सुरुवात हा मुख्यतः पौराणिक आणि आध्यात्मिक संदर्भांमध्ये गुंफलेला आहे, ज्याचा ठोस ऐतिहासिक कालबाह्यता निश्चित करणे कठीण आहे. पुराणांनुसार (जसे भागवत पुराण आणि स्कंद पुराण), श्री दत्तात्रेयांचा अवतार त्रेतायुगात (चालू मन्वंतराच्या प्रथम चरणात) झाला, जेव्हा अत्री ऋषी आणि अनसूया यांच्या तपस्येच्या फळस्वरूपी ब्रह्मा, विष्णू आणि शिव यांच्या एकसूत्री रूपात दत्त प्रकट झाले. हा जन्म मार्गशीर्ष पौर्णिमेच्या सायंकाळी मृग नक्षत्रात झाल्याने, हाच दिवस जयंती म्हणून साजरा होतो. पण उत्सवाची ‘सुरुवात’ ही वेद आणि उपनिषदांच्या प्राचीन परंपरांमध्ये रुजलेली आहे – सुमारे ३०००-४००० वर्षांपूर्वीच्या वैदिक काळात दत्तत्वाची चर्चा ‘अवधूतोपनिषद’ सारख्या ग्रंथांमध्ये आढळते, जिथे दत्त हे अवधूत (अव्यक्त आणि निर्लेप) गुरु म्हणून ओळखले जातात. मध्ययुगीन काळात (१२ व्या शतकापासून), नाथ संप्रदाय आणि महाराष्ट्रातील संत परंपरेत (जैसे ज्ञानेश्वर आणि एकनाथ) हे उत्सव अधिक व्यापक झाले, जेव्हा गुरुचरित्रासारखे ग्रंथ लिहिले गेले आणि दत्तक्षेत्रे (गणगापूर, नरसोबाची वाडी) विकसित झाली. हे केवळ जन्मोत्सव नव्हे, तर दत्तसंप्रदायाच्या प्रसाराची सुरुवात मानली जाते, ज्याने सगुण आणि निर्गुण भक्तीचा समन्वय साधला. आधुनिक काळात, १९ व्या शतकात स्वामी समर्थ आणि साईबाबांसारख्या अवतारांमुळे याचा प्रभाव वाढला, पण मूळ रीती प्राचीनच आहे – एक प्रकारे, ही परंपरा ‘सुरू’ झाली नाही, तर ती शाश्वत अवताराच्या चक्रात वाहते.
श्री दत्तात्रेयांचे कार्य हे त्रिमूर्तींच्या एकीकरणापासून प्रेरित असून, ते वैयक्तिक आणि सार्वत्रिक स्तरावर द्वैतभाव नष्ट करून एकत्वाची अनुभूती देण्याचे आहे. मुख्यतः, दत्त हे ‘गुरुप्रधान’ अवतार आहेत – ते २४ गुरूंच्या (प्रकृतीचे घटक: वारा, पाणी, पक्षी, माती इ.) माध्यमातून शिकवतात की, बाह्य जगातूनच आत्मज्ञान मिळते, ज्यामुळे अवधूत अवस्था (सर्वांमध्ये स्वरूप पहाणे) साध्य होते. त्यांचे ध्येय म्हणजे वेदांताच्या सत्याचा प्रसार: ‘अवधूत गीता’ मध्ये (जो कार्तिकेयाला शिकवलेला) ते सांगतात की, जन्म-मृत्यू, सुख-दुःख ही माया आहे; खरे कार्य म्हणजे कुंडलिनी जागरण आणि चक्रसाधना करून ब्रह्माशी एकरूप होणे. दत्तसंप्रदायात, त्यांचे कार्य तीन स्तरांवर विभागले जाते – सृष्टी (ब्रह्मा: ज्ञानदान), पालन (विष्णू: भक्तरक्षण) आणि संहार (शिव: अहंकारनाश). ते नाथ योगमार्गाचे प्रणेते असल्याने, हठयोग, भक्ती आणि ज्ञानमार्गांचा समावेश करून, शिष्यांना तणावमुक्त आणि एकात्म जीवन शिकवतात. उदाहरणार्थ, दत्तयाग (पवमान सूक्ताचे जप) हे त्यांचे एक कार्य आहे, ज्याने पर्यावरण आणि अंतर्मन शुद्ध होते. आध्यात्मिकदृष्ट्या, दत्तांचे मिशन हे ‘दत्तत्व’ जागृत करणे आहे – ज्यात प्रत्येक व्यक्ती स्वतःला त्रिगुण (सत्व-रज-तम) संतुलित करून परमगुरु बनू शकते, ज्यामुळे सामाजिक एकता आणि वैयक्तिक मुक्ती साध्य होते. हे कार्य आजही अविरत चालू आहे, जसे दत्तमंदिरांमधील अखंड जप आणि तीर्थयात्रांमधून दिसते.
(संदर्भ: वैदिक ग्रंथ, अवधूतोपनिषद आणि नाथ परंपरांच्या आध्यात्मिक विश्लेषणांवर आधारित, स्वतंत्र संश्लेषण.)
॥ दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा ॥
॥दत्त दिगंबरा, श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा, नृसिंह सरस्वती दिगंबरा ॥
॥अवधूत चिंतन श्री गुरुदेव दत्त ॥