रासायनिक खतांचे नवीन दर जाणून घ्या; वाढलेल्या किंमतीमुळे शेतकरी चिंतेत

परिचय: शेतकऱ्यांसमोरील तिहेरी संकट

अतिवृष्टीने आणि बाजारभावातील अनिश्चिततेने आधीच झोडपलेल्या महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसमोर आता एक नवीन आव्हान उभे आहे. जागतिक बाजारभाव, वाहतूक खर्च आणि करांमध्ये झालेल्या वाढीमुळे सरकारने जाहीर केलेले रासायनिक खतांचे नवीन दर शेतकऱ्यांच्या उत्पादन खर्चाला आकाशाइतके उंच करणारे ठरत आहेत. आंबेगाव तालुक्यापासून ते संपूर्ण राज्यात, शेतकरी कुटुंबे या दरवाढीमुळे गंभीर आर्थिक दबावाखाली येत आहेत. हे रासायनिक खतांचे नवीन भाव केवळ संख्याच नाहीत, तर शेतीच्या भवितव्याला होणारा एक धोका दर्शवतात.

खतदरवाढीचे ज्वलंत आकडे आणि आर्थिक परिणाम

१ नोव्हेंबरपासून अंमलात आलेले रासायनिक खतांचे नवीन दर प्रत्येक पोत्यावर २०० ते ३७५ रुपयांइतके भारदस्त आहेत. उदाहरणार्थ, १४-३५-१४ च्या एका पोत्याचा भाव १८०० रुपयांवरून २१७५ रुपयांपर्यंत पोहोचला आहे, तर १९-१९-१९ सारख्या संतुलित खताचा दर १९५० रुपयांवरून २०७५ रुपयांवर गेला आहे. या आकड्यांमागील गणित सोपे आहे: एका एकरासाठी सरासरी तीन-चार पोती खत वापरल्यास, फक्त खतावरील खर्च जवळपास साडेसहा हजार रुपयांनी वाढतो. अशाप्रकारे, रासायनिक खतांचे नवीन दर रब्बी हंगामाच्या सुरुवातीच्या काळात शेतकऱ्यांच्या खिशावर भारी पडत आहेत.

पिकांचे निम्न बाजारभाव आणि खर्चाची चक्रवाढ

या संकटाचे दुसरे पैलू म्हणजे शेतमालाला मिळणारे न्यून बाजारभाव. कांदा, बटाटा, सोयाबीन या प्रमुख पिकांना बाजारपेठेत पुरेसा भाव मिळत नसल्याने, शेतकऱ्यांच्या हाती नफा कमी होतो. सोयाबीनचा भाव ३,००० ते ३,५०० रुपये प्रति क्विंटल आहे, पण उत्पादन खर्च याच्या जवळपासच आहे. अशा परिस्थितीत, रासायनिक खतांचे नवीन दर शेतकऱ्यांसाठी ‘दिवाळीच्या सणावर कर्जाचा बोजा’ सारखे ठरत आहेत. उत्पादन खर्च वाढला, पण मालाचा भाव स्थिर राहिल्याने शेतकरी वर्गाचा हिशोब पूर्णपणे चुकत आहे.

लिंकिंगची सक्ती: दुकानदार आणि शेतकरी यांच्यावरील अतिरिक्त बोजा

खत दरवाढीबरोबरच,’लिंकिंग’ची समस्या ही शेतकऱ्यांवर लादले जाणारे एक अदृश्य करच आहे. कृषी निविष्ठा विक्रेत्यांवर (दुकानदारांवर) खत कंपन्या वॉटर सोल्युबल खते किंवा मायक्रो न्यूट्रिएंट्स यासारखी इतर उत्पादने विकण्यासाठी दबाव आणतात. शेतकरी या महागड्या उत्पादनांचा उठाव करू इच्छित नसल्यामुळे, दुकानदारांना मुख्य खतांसोबतच ही उत्पादने ‘लिंक’ करून विकावी लागतात. यामुळे, रासायनिक खतांचे नवीन दर थेट लागू होण्याआधीच शेतकऱ्यांना एका ‘लिंक्ड’ उत्पादनाचा अतिरिक्त खर्च सहन करावा लागतो.

युरियाची किल्ली: कृत्रिम तुटवडा आणि वास्तविकता

सबसिडीमुळे युरिया हे सर्वात स्वस्त रासायनिक खत मानले जाते, पण ते मिळणे स्वतःच एक आव्हान बनले आहे. युरियाचा विक्री दर २६६ रुपये प्रती पोती नियंत्रित असला, तरी वाहतूक भाडे दुकानदारांना द्यावे लागते. यामुळे ते प्रत्यक्षात २८०-२९० रुपयांना विकतात. शेतकरी या जादा दराविरुद्ध निष्ठुरपणे ओरड करतात, पण दुकानदार हा खर्च टाळू शकत नाहीत. परिणामी, अनेक दुकानदार युरिया पुरवठाच मर्यादित प्रमाणात ठेवतात, ज्यामुळे बाजारात कृत्रिम तुटवडा निर्माण होतो. अशा परिस्थितीत, रासायनिक खतांचे नवीन दर आणि युरियाची अनुपलब्धता या दोन्हीमुळे शेतकरी आणि दुकानदार यांच्यातील संबंध तणावग्रस्त झाले आहेत.

शाश्वत शेतीकडे वाटचाल: जैविक पर्यायांची गरज

ही संपूर्ण परिस्थिती शेतकऱ्यांना शाश्वत पर्यायांचा विचार करण्यास प्रवृत्त करत आहे. रासायनिक खतांवरील अवलंबूनपणा कमी करण्यासाठी, जैविक खते, कंपोस्ट, जैव-उर्वरके आणि हरित खतांच्या पिकांकडे वळणे गरजेचे ठरते. जरी या बदलासाठी काही काळ आणि शिक्षणाची गरज असेल, तरी रासायनिक खतांचे नवीन दर हे एका दीर्घकालीन समस्येचे लक्षण आहेत, ज्याचे निराकरण शाश्वत शेतीतूनच शक्य आहे. शासनाने जैविक शेतीला चालना देणाऱ्या योजनांवर भर दिला पाहिजे.

निष्कर्ष: समतोल शोधण्याची अत्यावश्यकता

शेवटी,हे स्पष्ट आहे की रासायनिक खतांचे नवीन दर ही एक जटील आर्थिक समस्या आहे, जिचा सामना करण्यासाठी बहुआयामी धोरण आवश्यक आहे. शासनाने खतावरील सबसिडीचा पुनर्विचार करून, पिकांची किमान आधारभूत किंमत (MSP) प्रभावीपणे लागू करून आणि लिंकिंग सारख्या अवैध प्रथांवर कडक नियंत्रण ठेवून शेतकऱ्यांना आधार द्यावा. शेतकऱ्यांनीही शाश्वत पद्धतींकडे वाटचाल सुरू करावी. कारण, रासायनिक खतांचे नवीन दर केवळ आर्थिक मुद्दा नसून, आपल्या अन्नधान्य प्रणालीच्या भवितव्यावरचा एक प्रश्नचिन्ह आहे.