महाराष्ट्रातील शेती क्षेत्रात एक धक्कादायक बदल घडत आहे. गेल्या चार वर्षांत राज्यात कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे अनेक आहेत. २०२०-२१ मध्ये जेव्हा ४५.४५ लाख हेक्टर जमीन कापसाखाली होती, तेव्हा कुणालाच अंदाज नव्हता की इतक्या छोट्या कालावधीत हे क्षेत्र ४.५९ लाख हेक्टरने कमी होईल. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे समजून घेणे आता काळाची गरज बनली आहे. ही घट केवळ संख्यांचा खेळ नाही तर हजारो शेतकऱ्यांच्या आर्थिक भवितव्याशी निगडित आहे.
आर्थिक असंतुलनाचा प्रश्न
कापसाचे लागवडीखालील क्षेत्र कमी होण्याची कारणे शोधताना सर्वप्रथम आर्थिक बाबींकडे लक्ष वेधले जाते. कापूस शेतीत मजुरीचा खर्च हा सर्वात मोठा खर्च असतो. डॉ. अरविंद पंडागळे यांनी नमूद केल्याप्रमाणे, मजूर प्रति किलो १० रुपये या दराने कापूस वेचणी करतात, तर कापसाची विक्री किंमत प्रति किलो ७० रुपयांपेक्षा जास्त नसल्याने शेतकऱ्यांचा नफा कमी होतो. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे या अर्थसंकल्पीय असंतुलनामध्ये सापडतात. शेतकरी आता कमी मजुरीची आवश्यकता असलेल्या इतर पिकांकडे वळत आहेत, ज्यामुळे कापसाचे क्षेत्र हळूहळू संकुचित होत आहे.
सोयाबीनसोबतची स्पर्धा
महाराष्ट्रात कापसाचे लागवडीखालील क्षेत्र कमी होण्याची कारणे समजून घेण्यासाठी इतर पिकांशी होणारी स्पर्धा लक्षात घेणे आवश्यक आहे. कापूस संशोधन केंद्राचे कृषी शास्त्रज्ञ डॉ. अरविंद पंडागळे यांनी अचूकपणे नोंदवले आहे की कापसाची जागा मोठ्या प्रमाणात सोयाबीनने घेतली आहे. सोयाबीन लागवडीस कमी मजुरीची आवश्यकता असून ते यांत्रिकीकरणास अधिक अनुकूल आहे. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे या बदलत्या शेती पद्धतींमध्ये दडलेली आहेत. शेतकरी आर्थिकदृष्ट्या स्थिर आणि कमी ताण असलेल्या पिकांकडे आकर्षित होत आहेत, ज्यामुळे कापूस उत्पादनाचे भवितव्य अनिश्चित बनले आहे.
यंत्रसामग्रीचा अभाव
कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे यांत्रिकीकरणाच्या अभावाशी जोडली जाऊ शकतात. कापूस वेचणी ही अत्यंत श्रम-केंद्रित प्रक्रिया आहे, आणि कामगारांची उपलब्धता दिवसेंदिवस कमी होत आहे. डॉ. पंडागळे यांच्या म्हणण्यानुसार, कामगारांच्या कमतरतेला तोंड देण्यासाठी कापूस कापणीसाठी यंत्रांचा वापर वाढवला पाहिजे. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे या तंत्रज्ञानाच्या अभावाशी थेट संबंधित आहेत. देशभरातील अनेक उद्योग अधिक कार्यक्षम कापूस कापणी यंत्रे विकसित करण्यावर काम करत असले तरी, ही तंत्रज्ञाने सर्वसाधारण शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचण्यास अजून वेळ लागणार आहे.
हवामान बदलाचा परिणाम
कापसाचे लागवडीखालील क्षेत्र कमी होण्याची कारणे केवळ आर्थिक किंवा तांत्रिक नसून हवामान बदलाशी देखील निगडित आहेत. छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातील कापूस उत्पादक आबा कोल्हे यांच्या अनुभवानुसार, कापणीच्या वेळी झालेल्या मुसळधार पावसामुळे कापसाच्या बोंडांचे वजन कमी झाले. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे या अप्रत्याशित हवामान बदलांमुळे अधिक बळावली आहेत. अशा परिस्थितीत कामगार कापूस वेचण्यास तयार नाहीत, भलेच त्यांना २० रुपये प्रति किलो दिले तरी. हवामानाची अनिश्चितता आणि त्यामुळे येणारे आर्थिक नुकसान ही कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे शेतकऱ्यांसाठी अधिक जटिल बनवतात.
बाजारभावातील अस्थिरता
कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे बाजारपेठेतील अस्थिरतेतही शोधता येतील. आबा कोल्हे यांनी नोंदवल्याप्रमाणे, २०२१-२२ वर्षाचा अपवाद वगळता, शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकाला चांगला भाव मिळालेला नाही. कापसाचे लागवडीखालील क्षेत्र कमी होण्याची कारणे या नफा-तोट्याच्या असमतोलाशी थेट संबंधित आहेत. जेव्हा शेतकऱ्यांना त्यांच्या श्रमाचे आणि गुंतवणुकीचे योग्य मूल्य मिळत नाही, तेव्हा ते स्वाभाविकच इतर पिकांकडे वळतात. बाजारभावातील ही अस्थिरता आणि नफ्याची अनिश्चितता ही कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे अधिक गंभीर बनवतात.
भविष्यातील संभाव्य उपाययोजना
राज्यात कापसाचे लागवडीखालील क्षेत्र कमी होण्याची कारणे समजून घेतल्यानंतर आता संभाव्य उपाययोजनांकडे लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे दूर करण्यासाठी यांत्रिकीकरणाला चालना देणे, शासकीय धोरणे सुधारणे आणि बाजारभाव स्थिर करणे अत्यावश्यक आहे. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे योग्य तंत्रज्ञान आणि धोरणात्मक हस्तक्षेपांद्वारे संबोधित केली गेली तरच महाराष्ट्रातील कापूस उत्पादन पुन्हा वाढू शकते. शेतकऱ्यांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनवणे आणि कापूस शेतीला पुन्हा आकर्षक बनवणे हे या संकटावर मात करण्याची गुरुकिल्ली आहे.
निष्कर्ष
महाराष्ट्रात कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे बहुआयामी आहेत. उच्च मजुरीचा खर्च, यांत्रिकीकरणाचा अभाव, सोयाबीनसारख्या पर्यायी पिकांची उपलब्धता, हवामान बदल आणि बाजारभावातील अस्थिरता या सर्व घटकांनी मिळून ही परिस्थिती निर्माण केली आहे. कापसाचे लागवडीखालील क्षेत्र कमी होण्याची कारणे संबोधित करण्यासाठी सर्वसमावेशक धोरण आखणे आवश्यक आहे. शासन, संशोधन संस्था आणि शेतकऱ्यांनी मिळून काम केल्यासच कापूस शेतीचे भवितव्य उज्ज्वल करता येऊ शकते. कापसाचे लागवड क्षेत्र कमी होण्याची कारणे दूर करूनच महाराष्ट्र पुन्हा एकदा कापूस उत्पादनात अग्रस्थानी येऊ शकतो.