महाराष्ट्रातील महिलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी एक महत्वाकांक्षी उपक्रम सुरू झाला आहे. ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ ही एक अशीच योजना आहे जी ग्रामीण आणि शहरी भागातील महिलांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी राबविण्यात येत आहे. नागपूर जिल्ह्यातील कोराडी येथील महालक्ष्मी-जगदंबा संस्थान परिसरातील ज्योत भवनात झालेल्या कार्यक्रमात या योजनेचा औपचारिक शुभारंभ करण्यात आला. राज्याचे महसूल मंत्री व पालकमंत्री चंद्रशेखर बावनकुळे यांच्या हस्ते सुरू झालेली ही योजना खरोखरच ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ या नावासारखीच नवीन संधी घेऊन आली आहे.
योजनेचे उद्दिष्ट आणि व्याप्ती
‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ चे प्राथमिक उद्दिष्ट नागपूर जिल्ह्यातील ८ हजार बचत गटांमार्फत सुमारे महिलांना व्यवसायासाठी प्रोत्साहित करणे हा आमचा उद्देश आहे. ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ कर्ज योजना नाही; या योजनेतर्गत प्रत्येक बचत गटाला व्यवसाय सुरू करण्यासाठी एक लाख रुपयांचा धनादेश बीज भांडवल म्हणून दिला जाईल.” ही योजना केवळ आर्थिक सहाय्यापुरती मर्यादित नसून, महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी एक आदर्श मापदंड निर्माण करण्याचा उद्देश देखील राखून आहे.
टप्प्याटप्प्याने अंमलबजावणी
ही योजना टप्प्याटप्प्याने राबविण्यात येत असून, पहिल्या टप्प्यात १ हजार ६०० बचत गटातील १६ हजार महिलांना निधी दिला जात आहे. या योजनेच्या अंमलबजावणीत प्रत्येक समुदाय संसाधन व्यक्तीस समन्वय व संपर्कासाठी मोबाईल देण्याचे आणि पुढील आर्थिक वर्षात दर्जेदार इलेक्ट्रिक वाहन उपलब्ध करून देण्याचेही नियोजन करण्यात आले आहे. या सोयी केवळ ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ ची कार्यक्षमता वाढवणार नाहीत, तर त्या योजनेचा फायदा दूरगामी ठिकाणी पोहोचविण्यास देखील मदत करतील.
आर्थिक अडथळ्यांवर मात
राज्यमंत्री ॲड. आशिष जयस्वाल यांनी यावेळी सांगितले की, “ग्रामीण भागातील महिलांना व्यवसायासाठी भांडवली गुंतवणुकीसाठी अडथळे येत होते. ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ मधून हा अडथळा दूर होत असून महिलांना व्यवसायात प्रगतीसाठी नवे मार्ग उघडले जात आहेत.” ही योजना महिलांना केवळ सुरुवातीचे भांडवल उपलब्ध करून देते असे नाही, तर त्यांना व्यवसायाच्या जगतात स्वतंत्रपणे उभे राहण्यासाठी आवश्यक असलेले सर्व साधन उपलब्ध करून देते. राज्य सरकार सामाजिक न्याय आणि महिला सक्षमीकरणासाठी कटिबद्ध आहे आणि ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ हे त्याचे एक उदाहरण आहे.
निधीचा योग्य वापर आणि सावधगिरी
पालकमंत्री बावनकुळे यांनी महिलांना मार्गदर्शन करताना विशेष सूचना दिल्या आहेत. त्यांनी स्पष्ट केले की, “या निधीचा उपयोग व्यक्तीगत खर्चासाठी किंवा जुने कर्ज फेडण्यासाठी होऊ नये. प्रत्येक गटाने आपला व्यवसाय अधिकाधिक सक्षम बनवण्यासाठी या निधीचा उपयोग करावा.” त्यांनी यावर भर दिला की, “कोणत्याही परिस्थितीत या योजनेच्या नावाखाली राजकीय स्वरूप येऊ नये, याची खबरदारी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.” हे मार्गदर्शन ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ च्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी अत्यंत महत्वाचे ठरले आहे.
प्रशासकीय तयारी आणि भविष्यातील योजना
जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी विनायक महामुनी यांनी कार्यक्रमाचे प्रास्ताविक केले आणि या योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी प्रशासनाची पूर्ण तयारी असल्याचे सांगितले. भविष्यातील योजनांबाबत वित्त राज्यमंत्री ॲड. आशिष जयस्वाल यांनी सांगितले की, “भविष्यात या महिलांच्या व्यवसायातील उत्पादनांना महानगरातील ग्राहकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी राज्यात १० उमेद मॉल साकारण्यात येणार आहेत.” ही पाऊले ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ चा फायदा अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचविण्यास नक्कीच मदत करतील.
पात्रता निकष आणि अर्ज प्रक्रिया
‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ अंतर्गत अर्जदार महिलेचे वय किमान १८ ते ५५ वर्षांच्या दरम्यान असावे. सर्वसाधारण महिलांसाठी वार्षिक कौटुंबिक उत्पन्म ₹१,५०,००० पेक्षा कमी असावे, तर विधवा किंवा अपंग महिलांसाठी कौटुंबिक उत्पन्नाची मर्यादा नाही. अर्ज ऑनलाइन किंवा संबंधित सरकारी कार्यालयात सादर करता येतो. या योजनेअंतर्गत बजाज फिनसर्व्ह, सारस्वत बँक आणि पंजाब अँड सिंध बँक यांसारख्या बँका आणि NBFCs मार्फत कर्ज उपलब्ध करून देण्यात येते. ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ ही केवळ कर्जयोजना नसून, महिलांना स्वावलंबी बनविणारी एक समग्र उपक्रम आहे.
समाजावरील दूरगामी परिणाम
पालकमंत्री बावनकुळे यांनी विश्वास व्यक्त केला आहे की या ८० हजार महिलांचे यशस्वी व्यवसाय इतर महिलांसाठी प्रेरणास्थान ठरेल. ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ मधील यशस्वी उदाहरणे समाजातील इतर महिलांनाही व्यवसाय सुरू करण्यासाठी प्रोत्साहन देतात. ही योजना केवळ आर्थिक सहाय्यापुरती मर्यादित न राहता, सामाजिक बदल घडवून आणण्याचे सामर्थ्य देखील ठेवते. ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ च्या माध्यमातून सुरू झालेले व्यवसाय केवळ महिलांच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा करणार नाहीत, तर त्यांच्या आत्मविश्वासात देखील भर घालतील. ही योजना खरोखरच महिला सक्षमीकरणाच्या दिशेने एक सुवर्णपान ठरते.
निष्कर्ष
‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ ही केवळ एक योजना न राहता, महाराष्ट्रातील लाखो महिलांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवून आणणारा एक महत्वाचा उपक्रम आहे. या योजनेतर्गत मिळणारे आर्थिक साहाय्य, मार्गदर्शन आणि सुविधा यामुळे महिला उद्योजकता वाढण्यास नक्कीच मदत होईल. ‘नवसखी उद्योगिनी योजना’ च्या माध्यमातून सुरू झालेले व्यवसाय केवळ कुटुंबाच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा करणार नाहीत, तर समग्र समाजाच्या आर्थिक प्रगतीला देखील गती देतील. राज्य सरकारने हाती घेतलेली ही पायरी नक्कीच महिला सक्षमीकरणाच्या दिशेने एक मोठे पाऊल ठरेल.