महाराष्ट्राच्या हृदयस्थानी असलेला मोताळा तालुका एका नैसर्गिक आपत्तीच्या सामोरा गेल्याने सध्या गंभीर परिस्थितीतून मार्ग काढत आहे. सोमवार, ता. २२ रोजी पहाटे झालेल्या अतिवृष्टीमुळे तालुक्यातील अनेक ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणात मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान झाले आहे. ही घटना केवळ एक हवामान घटना राहिली नसून, शेकडो कुटुंबांच्या जीवनावर होणारा परिणाम दर्शवते. डोंगराच्या कुशीत वसलेल्या खामखेड, खडकी, दाभा, मोहेगाव, नळकुंड, उबाळखेड, गुळभेली, राहेरा सारख्या शिवारांना या आपत्तीने जबरदस्त फटके बसले आहेत. या संकटाने केवळ शेतीपुरतेच नव्हे तर संपूर्ण ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचे चित्र बदलून टाकले आहे आणि मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान होऊन शेतकऱ्यांच्या काळजाचा ठावूक बनला आहे.
पावसाचा तांडव: निसर्गाचा कोप
सोमवारी पहाटे चार ते साडेचार वाजता सुरू झालेला पाऊस हा सामान्य ऋतुचक्राचा भाग नसून, एक प्रचंड तांडव होता. ढगफुटीसारख्या या पावसाने जवळपास दोन ते अडीच तास थैमान घातले. सतत कोसळणाऱ्या पावसाच्या धारांनी नद्या-नाले उस्मळून गेले आणि त्यांना अप्रत्याश्य पूर आला. या पूरामुळेच प्रामुख्याने मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान झाले. पाण्याचा वेग इतका प्रचंड होता की शेतजमिनी खरडून गेल्या, काही ठिकाणी तर पूर्ण पिके वाहून गेली. केवळ पावसाच्या पाण्यामुळेच नव्हे, तर नद्यांच्या पूरामुळेही झालेले मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान हे पुनर्प्राप्त करणे कठीण ठरणार आहे.
शेतजमिनीची स्थिती: एक धक्कादायक चित्र
पावसानंतरचे जे चित्र दिसते ते अत्यंत धक्कादायक आहे. अनेक शेतांमध्ये पाण्याचे तलाव साचून राहिले आहेत. जमिनीची सुपीक सतत खरडून नद्यांनी वाहून नेली आहे, ज्यामुळे भविष्यातही शेती करणे कठीण झाले आहे. कापूस, सोयाबीन, तूर यासारख्या प्रमुख पिकांवर या संकटाचा सर्वात जास्त फटका बसला आहे. ही पिके पूर्णपणे भुईसपाट झाली आहेत किंवा पाण्याखाली गेली आहेत. या सर्व घटनांमुळे झालेले मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान हे केवळ आर्थिक नुकसान भरून काढण्यापुरते मर्यादित नसून, शेतकऱ्यांच्या मनावर झालेल्या जखमेचे प्रतीक आहे. शेतकरी आपल्या पिकांकडे पाहात आहेत, पण त्यांना फक्त पाणी आणि चिखल दिसत आहे, यामुळे झालेले मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान त्यांच्या मनोवस्थेवर गंभीर परिणाम करीत आहे.
पाऊस आणि पिकांच्या नुकसानीचे वास्तववादी चित्र
खामखेड येथील पाझर तलाव ओव्हरफ्लोझाल्यामुळे सांडव्यातील पाणी शेतात शिरले आणि सोयाबीन, मका, तूर व कापूस या पिकांवर अतोनात नुकसान घडवले. अनेक ठिकाणी पिके पूर्णतः भुईसपाट झाली आहेत, तर शेतरस्त्यावरील पूल वाहून गेल्यामुळे शेतात जाण्याचा मार्ग अडपल्ला झाला आहे. नळकुंड, दाभा, तांडा या गावांमध्ये नदीचे पाणी शेतात शिरल्याने ही समस्या आणि बिकट झाली आहे. या ढगफुटीसदृश पावसाने शेतकऱ्यांच्या हातातोंडाशी आलेला घास हिरावून घेतला असून, ते गंभीर आर्थिक संकटात सापडले आहेत.
आमदारांची पाहणी आणि नुकसानीचे प्राथमिक आकडे
आमदार संजय गायकवाड यांनी प्रत्यक्ष भेट देऊन नुकसानग्रस्त भागाची पाहणी केली व ड्रोनद्वारे सर्वेक्षण करून तातडीने पंचनामे पूर्ण करण्याचे आदेश दिले. त्यांनी शेतकऱ्यांना ‘शासन तुमच्या पाठीशी आहे’ असे आश्वासन दिले. तालुका कृषी अधिकाऱ्यांनी दिलेल्या प्राथमिक अंदाजानुसार, दाभा येथे ४५ हेक्टर, उबाळखेड येथे ७० हेक्टर, गुळभेली येथे ५० हेक्टर, सोनबरड येथे २० हेक्टर, नाईकनगर येथे १५ हेक्टर आणि नळकुंड येथे ३० हेक्टर अशा एकूण २३० हेक्टरमध्ये कापूस, सोयाबीन, मका या पिकांचे नुकसान झाल्याची माहिती नोंदवली आहे.
शेतकऱ्यांवर होणारा आर्थिक व मानसिक परिणाम
“बळीराजा संकटात सापडला” हे शब्द या संकटाचे खरे स्वरूप स्पष्ट करतात. शेतकरी समुदायावर या आपत्तीचा दुहेरी आघात झाला आहे. एकीकडे, संपूर्ण वर्षभराच्या मेहनतीने लावलेली पिके क्षणार्धात नष्ट झाली आहेत, तर दुसरीकडे, भविष्यातील गुंतवणुकीचा आधारच संपुष्टात आला आहे. शेतकऱ्यांच्या हातातोंडाशी आलेला घास हिरावला गेला आहे. केवळ शेतकऱ्याच नव्हे तर त्यांच्या कुटुंबीयांचे भवितव्यही अंधारात गेले आहे. या सर्वांचे मूळ कारण म्हणजे झालेले मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान. डोळ्यात आसवांचा महापूर दाटलेला शेतकरी आता शासनाकडे मदतीची वाट पाहत आहे. या संकटाने झालेले मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान हे केवळ आकड्यांत मोजता येणारे नुकसान नसून, एक सामूहिक मानसिक आघात आहे.
ग्रामीण पायाभूत सुविधांवर होणारा परिणाम
या आपत्तीचा परिणाम केवळ शेतीपुरता मर्यादित नाही. गावांची ओढाताण करणारी पायाभूत सुविधाही यामुळे बाधित झाली आहे. नळकुंड सारख्या गावात नदीकाठच्या घरांमध्ये पाणी शिरले, ज्यामुळे घरातील अन्नधान्य आणि दैनंदिन वापरातील सामानाची नासधूस झाली. रोहिणखेड येथे नदीला आलेल्या मोठ्या पुरामुळे काही काळ गावाचा बाहेरच्या जगाशी संपर्क तुटला होता. अनेक ठिकाणी रस्ते खरडून गेले आहेत किंवा पाण्याने भरले आहेत, ज्यामुळे वाहतूक व्यवस्था ठप्प झाली आहे. हे सर्व घटक शेतकऱ्यांना त्यांच्या नष्ट झालेल्या शेतात जाऊन पाहण्यास अडचणी निर्माण करतात आणि मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान याचे अचूक मूल्यांकन करणेही अशक्य करून टाकतात. पायाभूत सुविधा नष्ट झाल्याने झालेले मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान हे अधिकच गंभीर बनले आहे.
सरसकट मदतीची गरज
या संकटकाळात शेतकऱ्यांची एकमेव आशा शासनाकडे आहे. पीडित शेतकऱ्यांकडून सरसकट नुकसानभरपाई देण्याची मागणी सुरू झाली आहे. शेतकऱ्यांचे म्हणणे आहे की, केवळ कागदोपत्री निकषांवर आधारित निवडक मदतीपेक्षा सर्व पीडितांना पुरेसा आर्थिक पाठिंबा देणे आवश्यक आहे. वर्षानुवर्षे शेतकरी अन्नदाता म्हणून काम करत आला आहे, आता संकटाच्या या वेळी शासनाने त्यांचा पाठिंबा घ्यावा अशी अपेक्षा आहे. या मदतीमुळेच भविष्यातील शेतीचा पाया रचला जाऊ शकेल आणि मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान झाल्यानंतरही शेतकऱ्यांना पुन्हा उभे राहण्याचा हौस निर्माण होईल. शासनाने लगेचच निष्पक्ष आणि द्रुतगतीने नुकसान भरपाई प्रक्रिया राबवली पाहिजे, ज्यामुळे झालेले मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान याची किमान तरी आर्थिक भरपाई होऊ शकेल.
भविष्यातील धोरण आणि शिक्षण
ही घटना आपल्यासमोर एक महत्त्वाचा प्रश्न उभा करते: अशा नैसर्गिक आपत्तींचा सामना करण्यासाठी आपण तयार आहोत का? भविष्यात हवामान बदलामुळे अशा अनपेक्षित हवामानाचा कोप वाढण्याची शक्यता आहे. म्हणून, दीर्घकालीन उपाययोजनांकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. पूरनियंत्रणासाठी योजना, पाझर तलावांचे जाळे वाढवणे, पिकांची विविधताकरण आणि पूर-प्रतिरोधक पिकांचा वापर यासारख्या बाबी विचारात घेण्याची वेळ आली आहे. शेतकऱ्यांना विविधीकरणासाठी प्रोत्साहन देणे, विमा योजनांचा प्रसार करणे आणि आपत्कालीन मदतीची यंत्रणा सक्षम करणे यासारख्या पावलांद्वारेच भविष्यात होऊ शकणाऱ्या मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान टाळता येऊ शकते. या दुःखद घटनेतून शिक्षण घेऊनच भविष्यातील मोताळा तालुक्यात पिकांचे नुकसान अशा प्रकारे कमी करता येईल.
मोताळा तालुक्यातील ही घटना केवळ एक बातमी नसून, निसर्गाची एक जागृती आहे. शेतकरी आणि निसर्ग यांच्यातील नाजूक संतुलन कोणत्या प्रकारे बिघडू शकते, याचे हे एक ज्वलंत उदाहरण आहे. शेतकऱ्यांच्या हिरव्या स्वप्नांना धुळीची खातरपट्टी मिळाली आहे. या कठीण परिस्थितीत, समाजाने आणि शासनाने एकत्र येऊन या ‘अन्नदात्यां’चा पाठिंबा घ्यावा. केवळ त्वरित आर्थिक मदत आणि दीर्घकालीन योजनांद्वारेच या संकटावर मात करणे शक्य आहे. मोताळा तालुक्यातील शेतकऱ्यांनी दाखवलेला सहनशीलता आणि धैर्य याचेच अपेक्षित आहे की, या संकटांना तोंड देऊन ते पुन्हा एकदा आपल्या शेतात हिरवळी निर्माण करतील.