गांडूळ खत निर्मिती; स्टेप बाय स्टेप प्रक्रिया सोप्या भाषेत

शेतकरी मित्रांनो या लेखात आपण गांडूळ खत निर्मिती कशी केली जाते याची स्टेप बाय स्टेप प्रक्रिया जाणून घेणार आहोत.

सेंद्रिय शेतीच्या युगात **गांडूळ खत निर्मिती** ही एक नैसर्गिक आणि किफायतशीर पद्धत आहे, जी जमिनीची सुपीकता वाढविण्यासाठी अत्यंत प्रभावी ठरते.

ही प्रक्रिया शेतकऱ्यांना रासायनिक खतांवरील अवलंबित्व कमी करून पर्यावरणास अनुकूल बनवते. या लेखात आपण **गांडूळ खत निर्मिती**ची सविस्तर पायरी-दर-पायरी प्रक्रिया, त्याचे फायदे आणि योग्य व्यवस्थापनाचे टिप्स शिकू.

१. **गांडूळ खत निर्मितीसाठी योग्य गांडुळांची निवड**

गांडुळांच्या ३००+ प्रजाती असून, **गांडूळ खत निर्मिती**साठी एपिजिक (पृष्ठभागावर राहणाऱ्या) प्रजाती उत्तम मानल्या जातात. त्यांपैकी **आयसेनिया फेटिडा (लाल गांडूळ)** ही प्रजाती सर्वात प्रसिद्ध आहे. ही गांडुळे दररोज स्वतःच्या वजनाइतके सेंद्रिय कचरा खातात आणि ४०-४५ दिवसांत उच्च दर्जाचे खत तयार करतात.

२. **गांडूळ खत निर्मितीच्या पद्धती**

**गांडूळ खत निर्मिती**साठी दोन मुख्य पद्धती वापरल्या जातात: **खड्डा पद्धत** आणि **ढीग पद्धत**. दोन्हीमध्ये छपराची सावली आवश्यक असते, ज्यामुळे सूर्यप्रकाश आणि पाऊस यांचा प्रभाव टळतो.

अ) **खड्डा पद्धत**:

१. **खड्ड्याचे माप**: ३ मीटर लांब, २ मीटर रुंद, आणि ०.६ मीटर खोल.
२. **तळथर**: नारळाचे काथे, गवत, भाताचे तूस यांसारख्या कुजण्यास अवघड पदार्थांचा ३-५ सेमी जाड थर.
३. **मध्यम थर**: अर्धवट कुजलेल्या शेणखताचा किंवा कंपोस्टचा ५ सेमी थर.

४. **गांडुळे सोडणे**: १०० किलो सेंद्रिय पदार्थासाठी ७,००० प्रौढ गांडुळे.
५. **वरचा थर**: पिकांचे अवशेष, जनावरांचे मलमूत्र, हिरवळीची पाने यांचा ५० सेमी जाड थर.

ब) **ढीग पद्धत**

:

१. **ढिगाचे माप**: २.५-३ मीटर लांब, ०.९ मीटर रुंद.
२. **थर रचना**: खड्डा पद्धतीप्रमाणेच तीन थर (काडीकचरा, कुजलेले शेण, सेंद्रिय कचरा).
३. **ओलावा व्यवस्थापन**: गोणपाटाने झाकून दररोज पाण्याची फवारणी.
४. **तापमान नियंत्रण**: २५-३०°C दरम्यान ठेवणे.

३. **सेंद्रिय पदार्थांची योग्य निवड**

**गांडूळ खत निर्मिती**साठी खालील सेंद्रिय पदार्थ वापरावेत:
– पिकांचे अवशेष (धसकटे, पेंढा, पालापाचोळा).
– जनावरांचे शेण (गाई, म्हशी, शेळ्या).
– घरातील केरकचरा (फळांच्या साली, शिळे अन्न).
– **टिप**: मांस, दुग्धजन्य पदार्थ, कोंबडीचे विष्ठा टाळावेत.

#### ४. **व्यवस्थापन आणि काळजी**

– **ओलावा**: ४०-५०% पाणी राखणे. कोरडे झाल्यास पाणी, ओले झाल्यास कोरडे पदार्थ मिसळावेत .
– **हवा खेळती ठेवणे**: आठवड्यातून एकदा थर खाली-वर करून ऑक्सिजन पुरवठा सुनिश्चित करावा .
– **रोग आणि शत्रूंचे नियंत्रण**: बेडूक, उंदीर, मुंग्या यांपासून संरक्षण.

५. **गांडूळ खताची कापणी**

– **वेळ**: ३५-५० दिवसांनंतर खत तयार होते.
– **पद्धत**: २ दिवस पाणी बंद करून गांडुळे खाली जाण्याची वाट पाहा. वरचा थर काढून सावलीत वाळवा. चाळणी वापरून गांडुळे वेगळी करा.

६. **गांडूळ खत निर्मितीचे फायदे**

१. **पोषक तत्वांचा खजिना**: नत्र (१.५%), स्फुरद (०.९%), पालाश (०.४%) सह सूक्ष्म पोषक तत्वे .
२. **मातीची संरचना सुधारणे**: भुसभुशीत रचनेमुळे पाण्याचा निचरा आणि हवा खेळते राहते .

३. **रोग प्रतिकारशक्ती**: उपयुक्त जीवाणूंमुळे पिकांवरील रोगराई कमी .
४. **पर्यावरणास अनुकूल**: सेंद्रिय कचऱ्याचे पुनर्वापर.

७. **सावधानता**

– ताजे शेण वापरू नये (उष्णतेमुळे गांडुळे मरतात).
– रासायनिक खते, कीटकनाशके टाळावी.

गांडूळ खत निर्मिती करताना घ्यावयाची खबरदारी: शेतकऱ्यांसाठी आवश्यक सूचना

गांडूळ खत निर्मिती ही शेतकऱ्यांसाठी एक फायदेशीर प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे जैविक कचरा, पशुधनाची सांड, आणि इतर सेंद्रिय कच्चा माल वापरून पर्यावरणपूरक खत तयार केले जाते. परंतु या प्रक्रियेतील गुणवत्ता आणि सुरक्षिततेसाठी खालील खबरदारीचे मुद्दे लक्षात घेणे अत्यंत आवश्यक आहे:

१. कच्चा मालाची निवड

– **ताजे आणि शुद्ध साहित्य:**
खत तयार करताना केवळ ताजे, रोगमुक्त आणि स्वच्छ कच्चा माल वापरा. आजारी किंवा सडलेल्या वनस्पती, रासायनिक द्रव्याने संक्रमित कचरा टाळा.

– **योग्य प्रमाणात हरित आणि तपकिरी साहित्य:**
जैविक कंपोस्टिंगमध्ये हरित (नायट्रोजनयुक्त) आणि तपकिरी (कार्बनयुक्त) साहित्याचे संतुलन राखणे महत्त्वाचे आहे. आदर्श C:N प्रमाण साधारणपणे 25:1 ते 30:1 दरम्यान असावे.

२. कंपोस्टिंग प्रक्रिया

– **योग्य मिश्रण आणि आर्द्रता:**
कच्चा माल नीट मिक्स करा आणि त्याची आर्द्रता साधारणपणे 50-60% राखा. जास्त पाणी किंवा कोरडेपणा दोन्हीच उत्पादन प्रक्रियेवर विपरीत परिणाम करू शकतात.

– **वातानुकूलतेचा विचार:**
कंपोस्टिंगची योग्य तापमान आणि हवादार वातावरण राखण्यासाठी नियमितपणे मिश्रण फिरवा. या प्रक्रियेत ऑक्सिजनचा पुरेसा पुरवठा होणे गरजेचे आहे ज्यामुळे अॅनारोबिक परिस्थिती टाळता येते.

– **तापमानाचे परीक्षण:**
कंपोस्टिंग दरम्यान तापमान 50 ते 65 अंश सेल्सिअस दरम्यान असावे, जेणेकरून सूक्ष्मजीव सक्रियपणे कचरा विघटन करू शकतील. तापमान खूप जास्त किंवा कमी झाल्यास योग्य कारवाई करणे आवश्यक आहे.

३. सुरक्षितता व स्वच्छता

– **व्यक्तिगत संरक्षण:**
खत तयार करताना हातमोजे, मास्क आणि सुरक्षात्मक कपडे घालणे अनिवार्य आहे. त्यामुळे कोणत्याही संभाव्य रोगजनक किंवा धूळ यांच्यापासून संरक्षण मिळते.

– **साफ-सफाईचे नियम:**
कार्यक्षेत्र स्वच्छ ठेवा. कंपोस्टिंगची जागा नियमितपणे साफ करून घ्या आणि हाताने किंवा यंत्राद्वारे काम करताना संक्रामक कचरा दूर ठेवा.

४. कालावधी आणि अंतिम उत्पादनाची तपासणी

– **पुरेशी विघटनाची कालावधी:**
खत तयार करण्याची प्रक्रिया पूर्ण होण्यासाठी साधारणपणे २ ते ३ महिने वेळ द्या. अयोग्य कालावधीमुळे खत पूर्णपणे विघटित होत नाही आणि त्याचा उपयोग योग्य प्रकारे केला जात नाही.

– **गुणवत्तेची तपासणी:**
खत तयार झाल्यानंतर त्याची गुणवत्ता तपासण्यासाठी योग्य प्रयोगशाळा किंवा कृषी तज्ञांशी सल्लामसलत करा. खतामधील पोषक तत्वांची मात्रा आणि pH स्तर योग्य असल्याची खात्री करा.

गांडूळ खत निर्मिती हा एक पर्यावरणपूरक आणि आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर उपक्रम आहे. मात्र, योग्य कच्चा मालाची निवड, संतुलित कंपोस्टिंग प्रक्रिया, नियमित देखभाल व सुरक्षिततेची खबरदारी घेऊनच हे खत प्रभावीपणे तयार करता येते.

शेतकरी बांधव या खबरदारीच्या उपाययोजना राबवून आपल्या शेतीसाठी उच्च दर्जाचे, नैसर्गिक आणि शाश्वत खत तयार करू शकतात जे उत्पादन वाढविण्यास आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करण्यास मदत करते.

**गांडूळ खत निर्मिती** ही केवळ एक शेती पद्धत नसून, शाश्वत जीवनशैलीचा भाग आहे. या नैसर्गिक पद्धतीद्वारे शेतकरी आपल्या उत्पादन खर्चात ५०% पर्यंत बचत करू शकतात आणि जमिनीची दीर्घकालीन सुपीकता टिकवू शकतात.

शेतकरी बंधूंनो आपण**गांडूळ खत निर्मिती**ला प्राधान्य देऊन, आपण निसर्गाशी सहयोग करूया आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी सुपीक जमीन सुरक्षित ठेऊया.