प्रत्येक बालकाला प्रेमळ कुटुंबाचे सुरक्षित झाडाखाली वाढण्याचा मूळभूत अधिकार आहे. मात्र, विविध परिस्थितींमुळे, समाजातील अनेक मुले अनाथ, निराधार किंवा बेसहारा झालेली असतात व त्यांना संस्थांच्या चार भिंतीत आपले बालपण जगावे लागते. अशा बालकांना कुटुंबीय जीवनाचा आनंद अनुभवता यावा, त्यांना प्रेमाचे आणि मार्गदर्शनाचे कुटुंबीय वातावरण मिळावे यासाठीच एक महत्त्वाची कल्याणकारी योजना राबविण्यात आली आहे. बाल न्याय (मुलांची काळजी व संरक्षण) अधिनियम, 2015 च्या तत्त्वांनुसार, संस्था हा शेवटचा पर्याय असावा व बालकाचे संगोपन प्रामुख्याने कुटुंबातच व्हावे, या विचारातून प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा सारख्या ठिकाणी सक्रियपणे अंमलात आणली जाते. बालकाला कायदेशीर दत्तक घेण्यापूर्वीचा एक सुरक्षित, प्रायोगिक आणि प्रेमळ टप्पा म्हणजे ही योजना होय. अशाप्रकारे, बुलढाणा जिल्ह्यातील हजारो बालकांना नवी दिशा देणारी प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा ही एक अभिनव सामाजिक पाऊल आहे.
बाल न्याय अधिनियम आणि प्रतिपालकत्व योजनेचा आधार
बालकांच्या हक्कांसाठी आणि संरक्षणासाठी भारत सरकारने बाल न्याय (मुलांची काळजी व संरक्षण) अधिनियम, 2015 तत्पुरता सुधारित 2021 हा एक सशक्त कायदेशीर आधार निर्माण केला आहे. या कायद्याचे मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे ‘विधीसंघर्षग्रस्त बालक’ आणि ‘काळजी व संरक्षणाची गरज असलेले बालक’ यांना समाजाच्या मुख्य प्रवाहात यशस्वीरीत्या सामावून घेणे. यासाठी संस्थांमध्ये राहणाऱ्या बालकांपेक्षा त्यांना कुटुंबीय वातावरणात वाढण्याची संधी देणे अत्यावश्यक ठरते. हेच साध्य करण्यासाठी प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा या कायद्याच्या सांचेबंद सुरक्षिततेत कार्यरत आहे. कायद्याच्या कलम 2 नुसार, अशा बालकांचे पुनर्वसन संस्थाबाह्य सेवांद्वारे करण्यावर भर दिला जातो, ज्यामध्ये प्रतिपालकत्व हा एक महत्त्वाचं साधन आहे. अशा प्रकारे, कायद्याने दिलेल्या मार्गदर्शनाखाली प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा कार्यान्वित होते.
प्रतिपालक म्हणून अर्ज करण्यासाठीचे पात्रता निकष
एखाद्या बालकाला प्रतिपालक म्हणून स्वीकारण्यास इच्छुक असणाऱ्या व्यक्ती किंवा कुटुंबासाठी काही सुस्पष्ट पात्रता निकष ठरवले आहेत. सर्वप्रथम, अर्जदार शारीरिक, मानसिक आणि आर्थिकदृष्टया सक्षम असणे आवश्यक आहे. त्यांच्याकडे कोणतीही गंभीर आजाराची इतिहास नसावा आणि ते कोणत्याही गंभीर गुन्ह्यांसाठी दोषी ठरलेले नसावेत. विवाहित जोडप्यासाठी, दोन्ही जोडीदारांची संमती असणे अनिवार्य आहे. एकल महिलांना मुलगा किंवा मुलगी यापैकी कोणत्याही लिंगाचे बालक स्वीकारण्याची मुभा आहे, तर एकल पुरुष केवळ मुलगाच स्वीकारू शकतात. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, अर्जदारांनी प्रेमळ, काळजीवाहक आणि बालकाच्या सर्वांगीण विकासास अनुकूल असे कौटुंबिक वातावरण निर्माण करण्याची वचनबद्धता दर्शवली पाहिजे. हे सर्व निकष प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा अंतर्गत काटेकोरपणे पाळले जातात.
वयोमर्यादा आणि बालक वयानुसारचे नियम
बालकाचे वय आणि प्रतिपालकाचे वय यांच्यात योग्य ते परस्परसंबंध ठेवण्यासाठी योजनेत स्पष्ट मार्गदर्शन केलेले आहे. सहा ते बारा वर्षे वयोगटातील मुलासाठी, विवाहित जोडप्याचे एकत्रित वय किमान ७० वर्षे आणि कमाल ११० वर्षे असावे, तर एकल व्यक्तीचे किमान वय ३५ वर्षे आणि कमाल वय ५५ वर्षे असावे. बारा ते अठरा वर्षे वयोगटातील मुलासाठी, विवाहित जोडप्याचे एकत्रित वय किमान ७० वर्षे आणि कमाल ११५ वर्षे असावे, तर एकल व्यक्तीचे किमान वय ३५ वर्षे आणि कमाल वय ६० वर्षे असावे. हे नियम बालकाला दीर्घकाळ टिकून राहील असे ऊर्जावान आणि स्थिर कुटुंबीय वातावरण मिळण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत. अशा प्रकारे, प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा मध्ये वयोमर्यादेचे हे नियम बालकांच्या हितसंबंधांना प्राधान्य देतात.
अर्ज करण्याची ऑनलाइन प्रक्रिया
आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून ही प्रक्रिया सुलभ आणि पारदर्शक बनवण्यात आली आहे. इच्छुक पालकांनी केंद्र सरकारच्या ‘https://carings.wcd.gov.in‘ या ऑनलाइन पोर्टलवर जाऊन स्वतःची नोंदणी करावी. नोंदणी झाल्यानंतर, पोर्टलवरील मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, अर्जदारांनी अनुसूची-१ मध्ये नमूद केलेली सर्व आवश्यक कागदपत्रे, जसे की ओळखपत्र, निवासा दाखला, आर्थिक स्थिती दर्शक दस्तऐवज, वैद्यकीय दाखला इ. अपलोड करणे अनिवार्य आहे. ही संपूर्ण ऑनलाइन प्रक्रिया अर्जदारांना त्यांच्या घराबाहेर पडल्याशिवाय अर्ज सादर करण्यास सोपी जाते. म्हणूनच, प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा या डिजिटल युगातील सामाजिक कल्याणाचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे.
अर्जानंतरची तपासणी आणि मंजुरी प्रक्रिया
ऑनलाइन अर्ज सादर झाल्यानंतर,तो अर्ज संबंधित जिल्हा बाल संरक्षण कक्षाच्या (डीसीपीयू) लक्षात येतो. यानंतर अर्जाची प्राथमिक पडताळणी केली जाते. पडताळणी यशस्वी झाल्यास, जिल्हा बाल संरक्षण कक्षामार्फत एक गृह अभ्यास केला जातो. या अभ्यासात, अधिकाऱ्यांकडून अर्जदाराचे कुटुंबीय वातावरण, आर्थिक स्थिती, मानसिक तयारी आणि बालकाला स्वीकारण्याच्या त्यांच्या क्षमतेचे मूल्यांकन केले जाते. हा गृह अभ्यास अहवाल (नमुना ३० नुसार) पोर्टलवर अपलोड केल्यानंतर, अर्जदाराने निवडलेल्या बालक/बालिकेची योग्यतेची शिफारस बाल कल्याण समिती, बुलढाणा यांच्याकडे केली जाते. बाल कल्याण समितीच्या शिफारसीनंतरच बालकाला विशिष्ट पालनपोषण कुटुंबासोबत जोडले जाते. ही सर्व प्रक्रिया प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा मध्ये अत्यंत सुव्यवस्थितपणे पार पाडली जाते.
पालनपोषणाचा कालावधी आणि भविष्यातील दत्तक घेणे
प्रतिपालकत्वाचा कालावधी दोन प्रकारचा असू शकतो: अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन. अल्पकालीन प्रायोजकत्व जास्तीत जास्त एक वर्षाचे असते, तर दीर्घकालीन प्रायोजकत्व एक वर्षापेक्षा जास्त कालावधीसाठी असू शकते. बालक आणि प्रतिपालक कुटुंब यांच्यातील सुसंगतता, प्रेम आणि आपलेपणा याचे मूल्यांकन करून, बालकाला तो १८ वर्षांचा होईपर्यंत त्याच कुटुंबाकडे ठेवण्यास परवानगी आहे. या संदर्भातील सर्वात आशादायक बाब म्हणजे, जर दोन वर्षांच्या कालावधीत बालक आणि प्रतिपालक कुटुंब यांच्यात उत्तम नाते निर्माण झाले आणि सर्व अटी पूर्ण झाल्या, तर प्रतिपालक कुटुंबाला त्या बालकाला कायमस्वरूपी दत्तक घेण्याची संधी उपलब्ध होते. अशाप्रकारे, प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा केवळ एक नाते जोडते असे नाही, तर ते कायमचे कुटुंब बनण्यासाठीचा पूल देखील ठरते.
निष्कर्ष: एक समाजकार्याची संधी
अखेरीस,प्रतिपालकत्व योजना ही केवळ एक शासकीय योजना नसून, समाजाच्या एक जबाबदार घटक म्हणून आपल्या कर्तव्याची जाणीव करून देणारी एक सामाजिक चळवळ आहे. बुलढाणा जिल्ह्यातील कोणतीही इच्छुक आणि पात्र व्यक्ती किंवा कुटुंब या योजनेशी जोडले जाऊ शकते आणि एका बालकाचे आयुष्य संपूर्णपणे बदलू शकते. अधिक माहितीसाठी, जिल्हा बाल संरक्षण कक्ष, जिल्हा महिला व बाल विकास अधिकारी कार्यालय, बस स्टँड मागे, मुठ्ठे ले आऊट, डॉ. जोशी नेत्रालय, बुलढाणा येथे संपर्क करता येऊ शकतो. तसेच दूरध्वनी क्रमांक ०२७६२-२९९३६६ किंवा ई-मेल dcpubuldana@gmail.com यावर माहिती मिळवता येईल. एक बालक जेव्हा प्रेमाच्या कुटुंबीय वातावरणात वाढते, तेव्हा तो केवळ एक व्यक्तीच नाही तर संपूर्ण समाजाचा आत्मा बदलतो. म्हणूनच, प्रतिपालकत्व योजना बुलढाणा जिल्हा या महत्त्वाकांक्षी उद्दिष्टासाठी सर्वांनी हातभार लावावा.