कापूस पराटी पासून खत निर्मितीची प्रक्रिया: शाश्वत शेतीसाठी एक क्रांतिकारी पद्धत

कापसाच्या झाडाच्या पाल्यापासून नैसर्गिक खत निर्मिती प्रक्रिया

भारत हा जगातील प्रमुख कापूस उत्पादक देश आहे. महाराष्ट्रासारख्या राज्यांमध्ये कापूस शेती मोठ्या प्रमाणात केली जाते, ज्यामुळे दरवर्षी लाखो टन कापूस पराटी (कापूस काडी, पाने आणि इतर अवशेष) तयार होते. ही पराटी सामान्यतः शेतात जाळली जाते, ज्यामुळे हवा प्रदूषण, मातीची सुपीकता कमी होणे आणि ग्लोबल वॉर्मिंगसारख्या समस्या उद्भवतात. मात्र, ही पराटी एक मौल्यवान संसाधन आहे! तिच्यापासून खत (कंपोस्ट किंवा बायो-इनरिच्ड खत) तयार करून शेतकऱ्यांना रासायनिक खतांचा खर्च कमी करता येऊ शकतो आणि मातीची आरोग्य सुधारता येऊ शकते. कापूस पराटीमध्ये सेल्युलोज आणि लिग्निनसारखे कठीण घटक असतात, ज्यामुळे पारंपरिक कंपोस्टिंग प्रक्रिया दीर्घकाळ घेते. मात्र, आधुनिक तंत्रज्ञानाने विकसित केलेल्या पद्धतींमुळे ही प्रक्रिया ४५-६० दिवसांत पूर्ण करता येते. या लेखात आपण कापूस पराटीपासून खत निर्मिती बाबत सविस्तर प्रक्रिया, फायदे आणि सावधगिरी पाहू.

कापूस पराटी म्हणजे काय?

कापूस पराटी ही कापूस काढणीनंतर उरलेली वनस्पती अवशेष आहे, ज्यात काडी (stalks), पाने, अर्धवाढ झालेले फुले आणि बीज अवशेष यांचा समावेश होतो. प्रति हेक्टर शेतीतून २-३ टन इतकी ही पराटी मिळते. तिच्यात कार्बन (C) ची मोठी मात्रा असते, ज्यामुळे ती कंपोस्टिंगसाठी आदर्श आहे. मात्र, तिच्या कठीण रचनेमुळे (उच्च C:N प्रमाण, साधारण ८०:१) ती सहज विघटित होत नाही. यासाठी चिरडणे आणि सूक्ष्मजीवांचा वापर आवश्यक असतो.

खत निर्मितीच्या प्रकार

कापूस पराटीपासून मुख्यतः दोन प्रकारची खते तयार करता येतात:
१. **साधे कंपोस्ट खत**: पारंपरिक पद्धतीने, ३-६ महिन्यांत तयार.
२. **बायो-इनरिच्ड कंपोस्ट**: सूक्ष्मजीव संघ (मायक्रोबियल कन्सोर्टियम) वापरून, ४५-६० दिवसांत तयार. हे खत NPK (नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम) च्या उच्च प्रमाणाने समृद्ध असते (१.४३:०.७८:०.८२ %).

खत निर्मिती प्रक्रिया: चरणबद्ध मार्गदर्शन

कापूस पराटीपासून खत तयार करण्यासाठी ICAR-CIRCOT सारख्या संस्थांनी विकसित केलेल्या वेगवान प्रक्रियेचा अवलंब करावा. खत निर्मिती करताना ही प्रक्रिया शेतकऱ्यांसाठी सोपी आणि कमी खर्चाची आहे. प्रक्रियेचे सामान्य साहित्य: कापूस पराटी (गीली किंवा कोरडी), चिपर मशीन (चिरडण्यासाठी), सूक्ष्मजीव संघ (EM बॅक्टेरिया किंवा CIRCOT चा मायक्रोबियल कन्सोर्टियम), पाणी, हिरवे साहित्य (उदा. हिरव्या पानांचे अवशेष) आणि लाईम (मातीचे pH नियंत्रणासाठी).

चरण १: संकलन आणि तयारी (१-२ दिवस)

– कापूस काढणीनंतर लगेच पराटी गोळा करा. ओल्या पराटीसाठी (कापणीनंतर ताबडतोब) ४५ दिवसांची प्रक्रिया, तर कोरड्या पराटीसाठी (साठवणूक केलेल्या) ६० दिवसांची.
– पराटीला जमिनीला स्पर्श होणार नाही अशा प्रकारे गोळा करा, जेणेकरून दूषितता टाळता येईल.
– चिपर मशीन किंवा सिलेज कटरने पराटी चिरडा (१.५-३.८१ सें.मी. आकाराचे तुकडे). हे चरण सेल्युलोज विघटन सुलभ करते.
– चिरडलेल्या पराटीचे C:N प्रमाण तपासा (लक्ष्य: २०:१ ते ३०:१). उच्च कार्बनसाठी हिरवे साहित्य (उदा. हिरव्या पानांचे अवशेष किंवा गोवाशी खत) ५:१ प्रमाणात मिसळा.

चरण २: सूक्ष्मजीव संघाची तयारी आणि मिसळ (१ दिवस)

– ICAR-CIRCOT च्या मायक्रोबियल कन्सोर्टियमचा वापर करा (EM बॅक्टेरिया, ट्रायकोडर्मा इत्यादींचे मिश्रण). हे लिग्निन आणि सेल्युलोज वेगाने विघटित करते.
– प्रति टन पराटीला २००-३०० मिली EM बॅक्टेरिया द्रावण स्प्रे करा. द्रावण तयार करण्यासाठी: १ किलो साखर १० लिटर पाण्यात मिसळून EM पावडर घाला आणि २४ तास फर्मेंट करा.
– चिरडलेल्या पराटीवर हे द्रावण एकसमान स्प्रे करा आणि २-४ तास सेट होऊ द्या. हे सूक्ष्मजीवांना सक्रिय करते.

चरण ३: ढीग तयार करणे आणि फर्मेंटेशन (४५-६० दिवस)

– चिरडलेली आणि मिसळलेली पराटी १०-१५ फूट रुंद, १००-२०० फूट लांब विंड्रो (ढीग) तयार करा. उंची ६-८ फूट ठेवा जेणेकरून हवा खेळती राहील.
– ओलावा ५०-६०% ठेवा (स्क्वीज टेस्ट: हातात दाबल्यास थोडे पाणी निघावे, पण ओघ नसावा). पाण्याची कमतरता असल्यास हळूहळू ओता.
– ढीग ओल्या पानांच्या थराने झाकून ठेवा. ठिकाण: १-३% उतार असलेले, पाण्यापासून ५० फूट अंतर असलेले आणि वारा रोखणारे.
– **फर्मेंटेशन प्रक्रिया**:
– पहिल्या ७-१० दिवसांत तापमान ५५-६०°से. पर्यंत वाढेल (सूक्ष्मजीव सक्रियतेमुळे). थर्मामीटरने दररोज तपासा.
– १०-१५ दिवसांनी ढीग फिरवा (ट्रॅक्टर किंवा हाताने) जेणेकरून ऑक्सिजन मिळेल आणि तापमान १४०°से. पेक्षा जास्त होणार नाही.
– दर ७-१० दिवसांनी फिरवा आणि ओलावा तपासा. गंध येत असल्यास अधिक फिरवा.
– pH ६.५-७.५ ठेवा; आवश्यकतेनुसार लाईम (५ किलो प्रति टन) मिसळा.
– प्रक्रिया पूर्ण होईपर्यंत (रंग गडद तपकिरी, वास नसलेला, क्रंबी टेक्स्चर) चालू ठेवा.

चरण ४: खताची चाचणी आणि साठवणूक

– खत निर्मिती करुन झाल्यावर तयार कंपोस्टची चाचणी करा: NPK प्रमाण (उच्च असावे), pH आणि C:N (३०:१ पेक्षा कमी).
– कोरड्या, झाकलेल्या जागी साठवा. लिचेट (ओघ पाणी) गोळा करण्यासाठी ड्रेनेज सिस्टम वापरा.

फायदे आणि उपयोग

– **फायदे**: रासायनिक खतांचा ५०% खर्च वाचतो, मातीची सुपीकता वाढते, जलधारणा सुधारते आणि प्रदूषण कमी होते. प्रति हेक्टर ५ टन कंपोस्ट वापरून १२ टन FYM ची गरज भागते, ज्यामुळे ९,००० रुपये बचत होते. बायोचार सारखे उपउत्पादनही मिळते जे माती संरक्षण करते.
– **उपयोग**: शेतीत २.५ टन प्रति एकर पसरवा, मातीच्या वरच्या ६-८ इंचांत मिसळा. कापूस, सोयाबीन इत्यादी पिकांसाठी आदर्श. रोपवाटिकेतही वापरता येते.

खत निर्मिती; सावधगिरी आणि आव्हाने

– पराटी दूषित असल्यास (कीटकनाशके) चांगली न झाकून ठेवा.
– ओलावा जास्त असल्यास गंध येईल; कमी असल्यास विघटन मंद पडेल.
– सुरुवातीला चिपर मशीनसाठी गुंतवणूक (२.५ लाख रुपये प्रति गाव) लागते, पण परतफेड जलद होते.
– सरकारी योजना (उदा. ICAR) किंवा स्थानिक कृषी विभागाकडून प्रशिक्षण घ्या.

निष्कर्ष

कापूस पराटीपासून खत निर्मिती ही कचऱ्यापासून संपत्ती निर्माण करण्याची उत्तम पद्धत आहे. खत निर्मिती करण्याची ही प्रक्रिया अवलंबून शेतकरी पर्यावरणस्नेही शेती करू शकतात आणि उत्पन्न वाढवू शकतात. ICAR-CIRCOT सारख्या संस्थांच्या मार्गदर्शनाने सुरू करा आणि शाश्वत भविष्यासाठी योगदान द्या. अधिक माहितीसाठी: https://circot.icar.gov.in ला भेट द्या.