शेतजमिनीची मोजणी हा एक महत्त्वाचा प्रक्रिया आहे, ज्याद्वारे जमिनीची निश्चित सीमा, क्षेत्रफळ आणि मालकी हक्क निश्चित केला जातो. गावठाण, शेती, वनक्षेत्र, औद्योगिक क्षेत्र आदी विविध प्रकारच्या जमिनींच्या मोजणीसाठी शासन विविध तंत्रज्ञान आणि नियमावलींचा अवलंब करते. पारंपरिक दोरखंड आणि खुणांच्या साहाय्याने मोजणी करण्याच्या पद्धतींपासून ते आता अत्याधुनिक जीपीएस आणि ड्रोन तंत्रज्ञानाद्वारे मोजणी केली जात आहे.
शेतजमिनीची मोजणी प्रक्रियेमुळे जमिनीचे विभाजन, वाटणी, नोंदणी आणि हस्तांतरण सोपे होते, तसेच जमिनीशी संबंधित कायदेशीर वाद टाळण्यास मदत होते. शासनाच्या ई-मोजणी प्रकल्पामुळे ही प्रक्रिया आणखी पारदर्शक आणि अचूक होत आहे. या लेखात आपण शेतजमिनीची मोजणी संबंधीत प्रक्रिया, कायदेशीर बाबी, आवश्यक कागदपत्रे, नवीन तंत्रज्ञान आणि शेतकऱ्यांसाठी याचे फायदे याबाबत सविस्तर माहिती पाहणार आहोत.
शेतजमिनीची मोजणी करण्याचे ऐतिहासिक आणि सामाजिक महत्त्व**
**शेतजमिनीची मोजणी** ही केवळ तांत्रिक प्रक्रिया नसून, कृषी संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. प्राचीन काळापासून, महाराष्ट्रातील शेतकरी “काठा”, “मुट्ठी”, आणि “पायऱ्या” सारख्या पद्धतींनी जमीन मोजत आले आहेत. उदाहरणार्थ, विदर्भात “1 बीघा” = 0.25 हेक्टर, तर पश्चिम महाराष्ट्रात “1 एकर” = 40 गुंठे अशी परंपरागत एकके वापरली जातात. मात्र, आधुनिक काळात **शेतजमिनीची मोजणी** अचूकता आणि कायदेशीर दृष्ट्या महत्त्वाची बनली आहे.
**1.1 मोजणीचा समाजार्थिक प्रभाव**
– **जमीन विवाद टाळणे:** 2021 च्या महाराष्ट्र शासनाच्या अहवालानुसार, 60% ग्रामीण कोर्ट केसेस जमीन सीमा विवादांशी संबंधित आहेत. अचूक मोजणीमुळे हे संघर्ष कमी होतात.
– **सरकारी योजनांचा लाभ:** PM-KISAN, राष्ट्रीय कृषी विकास योजना सारख्या योजनांसाठी **शेतजमिनीची मोजणी** आवश्यक आहे.
– **पिढ्यान्पिढ्यांचे हक्क:** जमीन नोंदणीत त्रुटी असल्यास, वारसाहक्क गमावण्याची शक्यता असते.
**मोजणीच्या पद्धती – परंपरा ते तंत्रज्ञान**</h2
**2.1 पारंपारिक पद्धतींचा सखोल आढावा**
1. **शृंखला पद्धत (Chain Survey):**
– **साधने:** 20 किंवा 30 मीटर लांबीची स्टील चेन, अरुंदीसाठी ऑफसेट रॉड.
– **प्रक्रिया:** जमीन चौरस, आयत किंवा त्रिकोणात विभागून प्रत्येक बाजू मोजणे.
– **मर्यादा:** उंचावखाली जमिनीवर अचूकता कमी.
2. **कोनमापक (Theodolite):**
– **वापर:** टेकडीच्या जमिनीचे उंचीवरून मोजमाप.
– **गणना:** क्षैतिज आणि उभ्या कोन मोजून त्रिकोणमितीच्या सूत्रांद्वारे क्षेत्रफळ काढणे.
3. **समतलकरण (Levelling):**
– **उद्देश:** सपाट जमिनीची उंचीची तफावत शोधणे.
– **साधने:** लेव्हलिंग मशीन, स्टाफ रॉड.
**2.2 आधुनिक तंत्रज्ञानाची क्रांती**
1. **GPS(ग्लोबल पोझिशनिंग सिस्टम):**
– **साधने:** Garmin eTrex 30x, Trimble GPS.
– **फायदे:** 2-5 सेमी अचूकता, रिअल-टाइम डेटा.
– **प्रक्रिया:** सीमेच्या प्रत्येक कोपऱ्यावर GPS पॉइंट्स रेकॉर्ड करून सॉफ्टवेअरद्वारे नकाशा तयार करणे.
2. **ड्रोन मॅपिंग:**
– **साधने:** DJI Phantom 4 RTK (रिअल-टाइम किनेमॅटिक).
– **प्रक्रिया:** 50-100 मीटर उंचीवरून 4K कॅमेर्याद्वारे छायाचित्रे घेऊन 3D मॉडेल तयार करणे.
– **लाभ:** 1 हेक्टर जमीन 10 मिनिटांत मोजता येते.
3. **मोबाइल ॲप्स:**
– **Bhuvan Hawa (ISRO):** उपग्रह प्रतिमांवर आधारित मोजमाप.
– **GeoArea:** स्क्रीनवर पॉइंट्स टॅप करून क्षेत्रफळ स्वयंचलित काढणे.
**तुलनात्मक विश्लेषण:**
| पद्धत | अचूकता | खर्च | वेळ |
|—————-|———–|————|————-|
| शृंखला | 80-85% | ₹500-1,000 | 1-2 दिवस |
| GPS | 95-99% | ₹10,000+ | 1-2 तास |
| ड्रोन | 98-99% | ₹50,000+ | 30 मिनिटे |
—
शेतजमिनीची मोजणीची चरण-दर-चरण प्रक्रिया
**3.1 तयारीचे टप्पे**
1. **कागदपत्रे तपासा:**
– 7/12 उतारा: जमिनीचा खाता क्रमांक, मालकीचे तपशील.
– सर्वे नकाशा: तलाठी कार्यालयातून मिळणारा भौगोलिक नकाशा.
– मालकी दाखला: रजिस्ट्रार कार्यालयातून प्रमाणित.
2. **साधने तपासा:**
– GPS डिव्हाइस: बॅटरी, सॅटेलाइट कनेक्शन.
– मापन फीता: 50 मीटर लांबीची स्टील फीता.
3. **शेजाऱ्यांना सूचित करणे:**
– सीमा रेषेवर सहमतीसाठी लिखित सूचना द्या.
**3.2 प्रत्यक्ष मोजणीचे तंत्र**
1. **आकारानुसार पद्धती:**
– **चौरस/आयत:** लांबी (L) × रुंदी (B). उदा., 100m × 50m = 5,000 चौ.मी (0.5 हेक्टर).
– **त्रिकोण:** ½ × पाया (a) × उंची (h). उदा., पाया 80m, उंची 60m ⇒ 2,400 चौ.मी.
– **समलंब चौकोन:** ½ × (समांतर बाजू1 + समांतर बाजू2) × उंची.
2. **अनियमित आकाराची जमीन:**
– **ग्रिड पद्धत:** जमीन लहान चौरसांमध्ये विभागून प्रत्येकाचे क्षेत्र स्वतंत्र मोजा.
– **सिम्पसनचा नियम:** वक्र रेषेच्या जमिनीसाठी गणितीय सूत्र वापरा.
3. **एकक रूपांतरण सारणी:**
| एकक | चौ.मीटर | हेक्टर | एकर | गुंठा |
|—————-|————-|————-|————|————|
| 1 चौ.मीटर | 1 | 0.0001 | 0.000247 | 0.0247 |
| 1 हेक्टर | 10,000 | 1 | 2.471 | 247.1 |
**3.3 डिजिटल साधनांद्वारे मोजणी**
1. **GPS वापरुन:**
– सीमेच्या प्रत्येक कोपऱ्यावर “वे पॉइंट” सेव्ह करा.
– Google Earth प्रोमध्ये पॉइंट्स जोडून क्षेत्रफळ स्वयंचलित काढा.
2. **ड्रोनसह:**
– DroneDeploy सारख्या सॉफ्टवेअरद्वारे फ्लाइट प्लान सेट करा.
– 2D मॅप तयार करून क्षेत्रफळ आणि परिमिती मिळवा.
4. **कायदेशीर बाजू आणि सरकारी प्रक्रिया**
**4.1 महाराष्ट्रातील जमीन नोंदणी प्रक्रिया**
1. **तलाठीकडून सत्यापन:** मोजणी नंतर, तलाठी जमिनीच्या सीमा पाहण्यासाठी भेट देतात.
2. **महाभूमी पोर्टलवर अद्यतन:** [महाभूमि](https://mahabhumi.gov.in) वर लॉगिन करून नवीन मोजमाप अपलोड करा.
3. **रजिस्ट्रार कार्यालयात नोंदणी:** मोजणीचा अहवाल + 7/12 उतारा सादर करून मालकी अद्यतनित करा.
**4.2 शासकीय नियम आणि दंड*
*
– **त्रुटीचे परिणाम:** चुकीच्या मोजणीमुळे ₹10,000 पर्यंत दंड किंवा 6 महिन्यांचा तुरुंगवास.
– **RTI अर्ज:** मोजणीच्या अहवालाची प्रत मिळविण्यासाठी वापरा.
5. **व्यावहारिक आव्हाने आणि समाधाने**
**5.1 सामान्य समस्या**
– **सीमा चिन्हांचा अभाव:** जुने खुणे नष्ट झाल्यास, शेजाऱ्यांशी बैठक घेऊन नवीन चिन्हे ठेवा.
– **तांत्रिक अडचणी:** GPS सिग्नल खराब होणे. **निवारण:** डिफरेंशियल GPS (DGPS) वापरा.
**5.2 शेतकऱ्यांसाठी टिप्स**
– **मोजणीचा वेळ:** सकाळी किंवा संध्याकाळी, तीव्र उन्हात मोजमाप टाळा.
– **दस्तऐवजीकरण:** मोजणीच्या वेळी साक्षीदार आणि फोटो घ्या.
महाराष्ट्रातील शेतजमीनीची मोजणी करण्यासाठी ऑनलाईन अर्ज प्रक्रिया ‘ई-मोजणी’ प्रणालीद्वारे सुलभ करण्यात आली आहे. खालीलप्रमाणे आपण ऑनलाईन अर्ज करू शकता:
शेतजमीनीची मोजणी करण्यासाठी ऑनलाइन अर्ज प्रक्रिया
1. ई-मोजणी पोर्टलला भेट द्या:
महाराष्ट्र शासनाच्या भूमी अभिलेख विभागाच्या अधिकृत वेबसाइटवर जा.
2. लॉगिन किंवा नोंदणी करा:
नवीन वापरकर्ते असल्यास, ‘नागरिक लॉगिन’ पर्यायावर क्लिक करून नोंदणी प्रक्रिया पूर्ण करा.
नोंदणी पूर्ण झाल्यानंतर, आपल्या वापरकर्ता नाव आणि पासवर्डसह लॉगिन करा.
3. नवीन मोजणी अर्ज भरा:
लॉगिन केल्यानंतर, ‘नवीन मोजणी अर्ज’ पर्याय निवडा.
अर्ज फॉर्ममध्ये आवश्यक तपशील भरा, जसे की गट क्रमांक, गाव, तालुका इत्यादी.
4. आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करा:
ताज्या 7/12 उताऱ्याची प्रत
अर्जदाराचा फोटो
ओळखपत्र
5. शुल्क भरा:
मोजणीसाठी लागणारे शुल्क ऑनलाईन पद्धतीने भरा. शुल्क रक्कम मोजणीच्या प्रकारानुसार वेगवेगळी असू शकते.
6. अर्ज सबमिट करा:
सर्व माहिती आणि कागदपत्रे भरल्यानंतर, अर्ज सबमिट करा.
अर्ज सबमिट केल्यानंतर, आपल्याला एक नोंदणी क्रमांक प्राप्त होईल, ज्याद्वारे आपण अर्जाची स्थिती तपासू शकता.
अधिक माहितीसाठी, आपण महाराष्ट्र शासनाच्या भूमी अभिलेख विभागाच्या अधिकृत वेबसाइटला भेट देऊ शकता.
**शेतजमिनीची मोजणी; वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)**
1. **प्रश्न: शेतजमिनीची मोजणी करण्यासाठी सर्वोत्तम ऋतू कोणता?**
उत्तर: हिवाळा किंवा वर्षाऋतू नंतर, जेव्हा जमीन सपाट आणि पिके कापली गेली असतात.
2. **प्रश्न: मोजणीचा अहवाल कोणत्या कालावधीत मंजूर होतो?**
उत्तर: सरकारी कार्यालयीन 15-30 दिवस, खाजगी सर्वेक्षक 3-7 दिवस.
3. **प्रश्न: ड्रोनद्वारे मोजणी कायदेशीरदृष्ट्या मान्य आहे का?**
उत्तर: होय, परंतु DGCA परवाना असलेल्या सेवा प्रदात्यांकडून करावी.
4. **प्रश्न: जमीन धार्मिक किंवा वनक्षेत्रात असल्यास मोजणी कशी करावी?**
उत्तर: वन विभागाची परवानगी घेऊन सरकारी सर्वेक्षकांकडून करा.
5. **प्रश्न: मोजमापातील त्रुटी दुरुस्त करण्यासाठी काय प्रक्रिया आहे?**
उत्तर: तहसीलदार कार्यालयात पुनर्मोजणीची विनंती अर्जदाखल करा.
6. **प्रश्न: शेतजमिनीची मोजणी आणि जमीन सुधारणा यात काय संबंध आहे?**
उत्तर: अचूक मोजणीमुळे सिंचन, टेरेसिंग योजना सुलभ होते.
7. **प्रश्न: मोजणीसाठी सरकारी अनुदान उपलब्ध आहे का?**
उत्तर: होय, लहान शेतकऱ्यांसाठी 75% अनुदान “राष्ट्रीय भूमि आधुनिकीकरण योजना” अंतर्गत.
8. **प्रश्न: मोबाइल ॲपवर मोजलेले क्षेत्रफळ कोर्टात मान्य आहे का?**
उत्तर: नाही, फक्त पटवारी किंवा लायसन्सधारी सर्वेक्षकाचा दाखला मान्य.
9. **प्रश्न: जमिनीच्या खाली असलेल्या खनिज संपत्तीचा मोजणीशी संबंध आहे का?**
उत्तर: नाही, मोजणी फक्त पृष्ठभागाचे क्षेत्र मोजते. खनिजांसाठी वेगळा सर्वेक्षण आवश्यक.
10. **प्रश्न: आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जमीन मोजण्याचे प्रमाणित एकक काय आहे?**
उत्तर: हेक्टर (1 हेक्टर = 10,000 चौ.मी).
**निष्कर्ष**
**शेतजमिनीची मोजणी** ही एक समग्र प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये तांत्रिक ज्ञान, कायदेशीर प्रक्रिया आणि व्यावहारिक कौशल्य यांचा समन्वय आवश्यक आहे. महाराष्ट्रातील प्रत्येक शेतकऱ्याने आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून नियमितपणे ही प्रक्रिया अचूकपणे करावी, ज्यामुळे जमिनीचे उत्पादनक्षम व्यवस्थापन आणि