आरोग्य सेवा घेताना अनेकदा सामान्य नागरिकांना आपले हक्क माहीत नसतात आणि याच अज्ञानाचा गैरफायदा काही ठिकाणी घेतला जातो, म्हणूनच दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यांची माहिती असणे प्रत्येकासाठी अत्यंत आवश्यक आहे, कारण योग्य माहिती असल्यास रुग्ण उपचार प्रक्रियेत आत्मविश्वासाने सहभाग घेऊ शकतो आणि चुकीच्या उपचारांपासून स्वतःचे संरक्षण करू शकतो.
रुग्णांना माहिती मिळण्याचा मूलभूत हक्क
प्रत्येक रुग्णाला त्याच्या आजाराबाबत, तपासण्या, उपचार पद्धती, अपेक्षित खर्च, संभाव्य परिणाम आणि धोके यांची सविस्तर माहिती मिळणे हा कायदेशीर अधिकार आहे आणि हा अधिकार दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यांचा कणा मानला जातो, कारण माहितीशिवाय रुग्णाची संमती ही पूर्णपणे वैध ठरत नाही.
आपत्कालीन व जीवनरक्षक उपचारांचा अधिकार
कोणत्याही सरकारी किंवा खासगी दवाखान्यात रुग्णाची आर्थिक परिस्थिती न पाहता आपत्कालीन अवस्थेत तात्काळ उपचार देणे बंधनकारक आहे आणि हा नियम दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यामध्ये स्पष्टपणे नमूद करण्यात आला आहे, त्यामुळे उपचार नाकारल्यास संबंधित रुग्ण तक्रार दाखल करू शकतो.
डॉक्टर व रुग्णालयाबाबत पारदर्शक माहिती
रुग्णालयात कार्यरत डॉक्टरांचे नाव, शैक्षणिक पात्रता, नोंदणी क्रमांक आणि उपलब्ध सेवा यांची माहिती दर्शनी भागात लावणे आवश्यक आहे, कारण पारदर्शकता राखणे हे दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यातील महत्त्वाचे तत्त्व असून यामुळे रुग्ण योग्य निर्णय घेऊ शकतो.
दुसरे मत (Second Opinion) घेण्याचा अधिकार
रुग्णाला उपचाराबाबत शंका असल्यास दुसऱ्या तज्ज्ञ डॉक्टरांचे मत घेण्याचा पूर्ण अधिकार आहे आणि यासाठी आवश्यक असलेले वैद्यकीय अहवाल देणे रुग्णालयाचे कर्तव्य आहे, हे दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यामध्ये स्पष्ट करण्यात आलेले आहे.
वैद्यकीय नोंदी व बिलांची प्रत मिळण्याचा हक्क
तपासणी अहवाल, केस पेपर, डिस्चार्ज कार्ड आणि तपशीलवार बिल (Itemised Bill) मिळणे हा रुग्णाचा कायदेशीर अधिकार आहे, कारण आर्थिक व वैद्यकीय पारदर्शकता राखणे हे दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यांचा अविभाज्य भाग आहे.
गोपनीयता, सन्मान व भेदभावमुक्त उपचार
उपचारादरम्यान रुग्णाची वैयक्तिक माहिती गोपनीय ठेवणे, सन्मानाने वागणूक देणे आणि लिंग, वय, धर्म, भाषा किंवा आर्थिक स्थितीच्या आधारे भेदभाव न करणे आवश्यक आहे, कारण मानवी प्रतिष्ठेचे संरक्षण करणे हे दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यांचे मूलभूत उद्दिष्ट आहे.
तक्रार निवारण व कायदेशीर संरक्षण
रुग्णालयात तक्रार नोंदवही उपलब्ध असणे, तसेच गरज पडल्यास जिल्हा आरोग्य अधिकारी, वैद्यकीय परिषद किंवा ग्राहक मंचाकडे तक्रार करता येणे हा रुग्णाचा अधिकार आहे आणि प्रभावी तक्रार निवारण व्यवस्था असणे हे दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यांची अंमलबजावणी सुनिश्चित करते.
निष्कर्ष : हक्कांची जाणीव म्हणजे सुरक्षित आरोग्य सेवा
आरोग्य सेवा ही मूलभूत गरज असून तिचा लाभ घेताना स्वतःचे अधिकार माहीत असणे प्रत्येक नागरिकासाठी आवश्यक आहे, कारण दवाखान्याबाबत सामान्य नागरिकांचे हक्क यांची माहिती असल्यास रुग्ण शोषणापासून वाचतो आणि संपूर्ण समाजात आरोग्य व्यवस्थेवरील विश्वास अधिक मजबूत होतो.