जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय आणि प्रक्रिया

शेतकरी मित्रांनो या लेखात**जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय याबद्दल सर्वसमावेशक मार्गदर्शन** करण्यात आले आहे.

जमिनीतील सेंद्रिय कार्बन (Organic Carbon) हा शेतीच्या टिकाऊ उत्पादनाचा आणि पर्यावरणीय संतुलनाचा गाभा आहे. सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण वाढवल्यास जमिनीची सुपीकता, पाण्याची धारण क्षमता, सूक्ष्मजीवांची क्रियाशीलता आणि पिकांची रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारते . भारतातील ६७% जमिनीत सेंद्रिय कार्बन कमी असल्याने, **जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय** अवलंबणे गरजेचे आहे. या लेखात आपण यासाठीच्या नैसर्गिक आणि शाश्वत पद्धतींचा सविस्तर विचार करूया.

**१. सेंद्रिय खतांचा संतुलित वापर**

सेंद्रिय खते हे **जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय** यातील सर्वात प्रभावी पद्धत आहे. शेणखत, कंपोस्ट, गांडूळखत, प्रेसमड केक, आणि हिरवळीची पिके यांसारख्या सेंद्रिय स्रोतांमधील कर्ब जमिनीत स्थिर होतो आणि सूक्ष्मजीवांना अन्न पुरवतो . उदाहरणार्थ, गांडूळखतात १२-१५% कार्बन असते, तर बायोचारमध्ये ३०-६०% पर्यंत कार्बन साठवता येतो . शेतात दरवर्षी शिफारस केल्याप्रमाणे सेंद्रिय खतांचा वापर केल्यास, जमिनीचा सेंद्रिय कार्बन स्तर ०.६% पेक्षा जास्त राखता येतो.

**२. पीक फेरपालट आणि आंतरपीक पद्धती**

कडधान्य पिके (उदा., चणा, मटकी) ही नत्र स्थिरीकरण करून जमिनीत कार्बनचे प्रमाण वाढवतात. या पिकांची मुळे सेंद्रिय पदार्थ जमिनीत सोडतात, ज्याचे विघटन होऊन कार्बन साठवला जातो . तसेच, आंतरपीक पद्धतीमध्ये मुख्य पिकासोबत कव्हर पिके (उदा., ताग, धैंचा) लावून मातीचे संरक्षण करता येते. ही पिके पावसाचा धक्का कमी करतात आणि अवशेष जमिनीत मिसळल्यास सेंद्रिय कार्बन वाढतो.

### **३. हिरवळीची खतपिके आणि आच्छादन तंत्र**

हिरवळीची पिके (Green Manure) जसे की सन, धैंचा, किंवा लुसर्न ही ५०% फुलोऱ्यात जमिनीत गाडल्यास, त्यातील सेंद्रिय पदार्थ जलद कुजतात आणि कार्बन स्तर वाढवतात . तसेच, पिकांचे अवशेष (उदा., उसाचे पाचट, ज्वारीचे काडे) जाळण्याऐवजी आच्छादन म्हणून वापरल्यास, मातीची ओलावा धारण क्षमता आणि सेंद्रिय कर्ब वाढते . यामुळे **जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय** सुलभ होतात.

—

**४. कमी मशागत आणि माती संरक्षण**

जास्त नांगरणीमुळे सेंद्रिय पदार्थांचे ऑक्सिडीकरण होते आणि कार्बन वातावरणात मुक्त होतो. म्हणून, “कमी मशागत” (Reduced Tillage) पद्धत अपनावून जमिनीचा वरचा सुपीक थर टिकवून ठेवता येतो . तसेच, वाऱ्यापासून होणाऱ्या धूपेसाठी वनस्पती आच्छादन, टेरेस बांधकाम, आणि वाळूचे आवरण यासारखे उपाय अंमलात आणले पाहिजेत.

**५. बायोचार आणि कृषी वनीकरण**

बायोचार हा जैविक कचऱ्यापासून तयार केलेला कोळसा आहे, जो जमिनीत मिसळल्यास ३-४ वर्षे कार्बन स्थिर राहतो. द्राक्ष बागेत छाटलेल्या काड्यांपासून बायोचार बनवून त्याचा वापर केल्यास, जमिनीची पाणी धारण क्षमता आणि सूक्ष्मजीवांची वाढ होते . तसेच, कृषी वनीकरण (Agroforestry) मध्ये झाडे आणि पिके एकत्र लावल्यास, झाडांची मुळे खोलवर कार्बन साठवतात.

**६. जलसंधारण आणि मातीचे pH व्यवस्थापन**

जमिनीतील ओलावा योग्य प्रमाणात राखल्यास, सूक्ष्मजीवांची क्रियाशीलता वाढते आणि सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन समतोल राहते . तसेच, मातीचे pH ६.० ते ७.५ दरम्यान ठेवल्यास, कार्बन स्थिरीकरणास मदत होते . यासाठी चुनखडी किंवा जिप्समचा वापर करून मातीचा सामू समायोजित करावा.

**७. समुदायप्रवृत्ती आणि शिक्षण**

शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेतीचे प्रशिक्षण देऊन आणि सरकारी योजनांद्वारे प्रोत्साहन देऊन, **जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय** राबविणे शक्य आहे. एकात्मिक अन्नद्रव्य व्यवस्थापन (INM) आणि जैविक शेतीच्या पद्धतींचा प्रसार केल्यास, दीर्घकालीन परिणाम मिळतात.

शेतकरी मित्रांनो जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय आपण बघितले. जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे कारण यामुळे मातीची सुपीकता वाढते, पाणी धारण करण्याची क्षमता सुधारते आणि हवामान बदलावर सकारात्मक परिणाम होतो. खालील काही प्रमुख कारणे आहेत:

1. मातीची सुपीकता आणि आरोग्य सुधारते

कार्बनयुक्त सेंद्रिय पदार्थ (जसे की कंपोस्ट, शेणखत) जमिनीत मिसळल्याने तिच्यातील मायक्रोबायोलॉजिकल क्रियाशीलता वाढते.

मातीतील उपयुक्त जिवाणू आणि बुरशींना पोषण मिळते, ज्यामुळे पिकांचे उत्पादन चांगले होते. जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय करणे अत्यंत आवश्यक आहे.

2. पाणी धारण करण्याची क्षमता वाढते

जमिनीत कार्बनचा साठा जास्त असल्यास ती जास्त प्रमाणात पाणी शोषू शकते आणि दीर्घकाळ ओलसर राहते.

दुष्काळाच्या काळात पिकांना अधिक चांगला आधार मिळतो.

3. हवामान बदलावर सकारात्मक परिणाम

जमिनीत जास्त प्रमाणात कार्बन साठविल्यास हवेतील CO₂ कमी करण्यास मदत होते.

यामुळे ग्लोबल वॉर्मिंगचा प्रभाव कमी होऊ शकतो.

4. मातीची धूप रोखण्यास मदत होते.

सेंद्रिय पदार्थ असलेल्या जमिनीचा पोत मजबूत राहतो, ज्यामुळे मृदाक्षरण कमी होते.

माती वाहून जाण्याचा आणि वाळवंटीकरणाचा धोका कमी होतो.

5. पिकांच्या पोषणतत्त्वांची उपलब्धता वाढते

कार्बनयुक्त मातीतील पोषक घटक सहजपणे उपलब्ध होतात, ज्यामुळे रासायनिक खते कमी प्रमाणात वापरावी लागतात.

पर्यावरणपूरक शेतीला चालना मिळते.

कार्बन कसा वाढवावा?

सेंद्रिय शेती – कंपोस्ट, हिरवळीचे खत आणि शेणखताचा वापर करावा.

पाला पाचोळ्याचा पुनर्वापर – झाडांच्या पालापाचोळ्याचा खत म्हणून उपयोग करावा.

मल्चिंग आणि आच्छादन – माती उघडी न ठेवता तिच्यावर झाडांचे अवशेष किंवा गवत टाकावे.

रोटेशन शेती आणि आंतरपीक लागवड – विविध पिके आळीपाळीने लावल्याने मातीतील सेंद्रिय घटक टिकून राहतात.

जमिनीतील कार्बन वाढविण्यासाठी उपाय जाणून घेऊन आणि कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी प्रयत्न करणे ही पर्यावरण संतुलन राखण्यासाठी आणि शेती उत्पादन सुधारण्यासाठी अत्यंत गरजेची बाब आहे. यामुळे मातीची गुणवत्ता सुधारते, पाणी व्यवस्थापन चांगले होते आणि हवामान बदलाशी लढा देण्यास मदत मिळते.

जमिनीतील सेंद्रिय कार्बन वाढविण्यासाठी उपाय जाणून तर घेतलेच. मात्र लक्षात घ्या की ही केवळ शेतीची नव्हे, तर हवामान बदलास तोंड देण्याचीही गुरुकिल्ली आहे. सेंद्रिय खते, कमी मशागत, आच्छादन पिके, आणि बायोचार यासारख्या **जमिनीतील कार्बन कर्ब वाढविण्यासाठी उपाय** अंमलात आणून, आपण जमिनीचे आरोग्य टिकवून ठेवू शकतो. हे उपाय नैसर्गिक, कमी खर्चाचे आणि पर्यावरणपूरक असल्याने, प्रत्येक शेतकऱ्याने त्यांना प्राधान्य द्यावे.