भारतातील दिव्यांग बांधवांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम व स्वावलंबी बनवण्याच्या दिशेने सरकारने अनेक उपक्रम राबविले आहेत. यातील एक अत्यंत प्रभावी व यशस्वी योजना म्हणजे दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना. ही योजना केवळ आर्थिक मदतच नव्हे तर सामाजिक प्रतिष्ठा व आत्मविश्वास वाढविणारी एक समग्र उपक्रम आहे. राष्ट्रीय दिव्यांगजन वित्त व विकास महामंडळ (NDFDC) व राज्यस्तरीय संस्था यांच्या सहकार्याने अंमलात आलेली दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना ही उद्योजकता वाढविण्याचे एक सशक्त साधन बनली आहे.
बीज भांडवल योजनेची संकल्पना आणि तिचे महत्व
स्वयंरोजगाराच्या इच्छेने पेटलेल्या प्रत्येक दिव्यांग व्यक्तीसमोर सुरुवातीचे भांडवल जमा करणे हे सर्वात मोठे आव्हान असते. या अडचणीचे निराकरण करण्यासाठीच दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना अस्तित्वात आली. ही योजना म्हणजे उद्योगाचे बीज रुजवण्यासाठीची सुरुवातीची गुंतवणूक. यामुळे दिव्यांग उद्योजकांना बँक किंवा इतर वित्तीय संस्थांकडून मोठे कर्ज मिळवणे सोपे जाते. म्हणूनच, आर्थिक समावेशन व स्वावलंबनाच्या दृष्टीने दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना ही एक क्रांतिकारी पावले आहे.
योजनेची प्रशासकीय रचना आणि कार्यपद्धती
ही योजना केंद्र सरकारच्या सामाजिक न्याय व अधिकारिता मंत्रालयाखालील NDFDC द्वारे राबविली जाते, तर राज्यस्तरावर महाराष्ट्र राज्य दिव्यांग वित्त व विकास महामंडळ (MSHFDC) सारख्या संस्था ती अंमलात आणतात. २०१६ च्या दिव्यांगजन अधिकार कायद्यानुसार अपंगत्वाची व्याख्या विस्तारली गेली, त्यानुसार या योजनेचा लाभ घेण्याचे पात्र ठरले. दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना ही ‘दिव्यांगजन स्वावलंबन योजना’चा एक अविभाज्य भाग आहे. या यंत्रणेद्वारे लाभार्थ्याला थेट सहाय्य रक्कम मिळते, जी त्याच्या स्वतःच्या गुंतवणुकीव्यतिरिक्त असते.
कोण पात्र? पात्रतेचे निकष स्पष्टीकरणासह
दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजनाचा लाभ घेण्यासाठी अर्जदाराला किमान ४०% अपंगत्व धारक असावे लागते, जे संबंधित प्रमाणपत्राद्वारे सिद्ध करावे लागते. तसेच, अर्जदाराचे वय १८ वर्षांवर असावे (मानसिक दिव्यांगत्वाच्या बाबतीत १४ वर्षांपासून). कुटुंबाचे वार्षिक उत्पन्न ग्रामीण भागात ₹३ लाख आणि शहरी भागात ₹५ लाख यापेक्षा कमी असावे. युनिक डिसेबिलिटी आयडी (UDID) क्रमांक असणे अनिवार्य आहे. याशिवाय, व्यवसाय सुरू करण्याची इच्छा, कौशल्य किंवा अनुभव अपेक्षित आहे. दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना मध्ये महिला लाभार्थ्यांसाठी अतिरिक्त व्याज सवलतीची तरतूद करण्यात आली आहे.
दिव्यांग UDID कार्ड काढण्यासाठी अर्ज प्रक्रिया जाणून घ्या
आर्थिक मदतीचे स्वरूप: रक्कम, व्याजदर आणि परतफेड
या योजनेअंतर्गत जास्तीत जास्त ₹५ लाख खर्चाचा लघु उद्योग प्रकल्प पात्र आहे. यातील २०% रक्कम MSHFDC कडून बीज भांडवल म्हणून मिळते, ज्यात ₹१०,००० ही अनुदान रक्कम असते. अर्जदाराला प्रकल्पाच्या एकूण खर्चाच्या ५% रक्कम स्वतःची गुंतवणूक करावी लागते. उर्वरित ७५% रक्कम जोडीदार बँकेतर्फे कर्ज म्हणून उपलब्ध करून दिली जाते. दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना अंतर्गत MSHFDC कडून मिळणाऱ्या रकमेवर केवळ ४% सरळ व्याज आकारले जाते. कर्जाची परतफेड साधारणतः ५ वर्षांत करावी लागते, ज्यामध्ये सुरुवातीचे ३ ते ६ महिने मोरेटोरियम कालावधी म्हणून घेता येतो. अशा प्रकारे ही योजना दिव्यांग उद्योजकांवर होणारा आर्थिक ताण लक्षणीयरीत्या कमी करते.
दिव्यांग UDID कार्ड डाउनलोड करण्यासाठी मार्गदर्शन
योजनेअंतर्गत सुरू करता येणारे व्यवसाय
दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजनाचा लाभ घेऊन अर्जदार विविध क्षेत्रांत उद्योजक म्हणून पदार्पण करू शकतात. किराणा दुकान, फ्लोरिस्ट, मोबाईल रिपेअरिंग, सायबर कॅफे सारख्या व्यापारी उद्योगांसाठी हे निधी उपयुक्त ठरतात. सेवा क्षेत्रात टेलरिंग, ब्युटी पार्लर, फोटोग्राफी, कोचिंग क्लासेस यासाठी मदत मिळू शकते. उत्पादन क्षेत्रात अगरबत्ती, मेणबत्ती, पापड, मसाले, हस्तकला उत्पादने, खादी यांच्या छोट्या युनिट्ससाठी हे भांडवल वापरता येते. शेतीव्यवसायाशी निगडित दुग्धव्यवसाय, कुक्कुटपालन, शेतीसाहित्याचे दुकान हेही पर्याय आहेत. तंत्रज्ञानावर आधारित छोटे इंडस्ट्रीयल युनिट किंवा अपंग-अनुकूल साधने तयार करण्याचे उद्योगही यात समाविष्ट होतात. म्हणूनच, दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना ही व्यवसायाच्या विविध क्षेत्रांत दिव्यांगांना प्रवेश करण्यासाठी दार उघडते.
अर्ज प्रक्रिया: पायरी-दर-पायरी मार्गदर्शन
दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजनासाठी अर्ज करण्याची प्रक्रिया अगदी सोपी व स्पष्ट आहे. सर्वप्रथम, अर्जदाराने MSHFDC च्या अधिकृत संकेतस्थळावर (https://www.mshfdc.co.in) विहित अर्ज फॉर्म डाउनलोड करून भरावा किंवा जवळच्या MSHFDC शाखेला भेट देऊन मार्गदर्शन घ्यावे. अर्जासोबत अपंगत्व प्रमाणपत्र, UDID कार्ड, आधार कार्ड, पॅन कार्ड, वयाचा दाखला, वैध उत्पन्न प्रमाणपत्र, प्रकल्प अहवाल, बँक खाते तपशील आणि फोटो जोडावे लागतात. प्रकल्प अहवाल तयार करण्यास अडचण येत असेल, तर MSHFDC कार्यालयीन कर्मचारी यासाठी मदत करतात. अर्ज जमा झाल्यावर त्याची तपासणी केली जाते, प्रकल्पाचे मूल्यांकन होते आणि मंजुरीनंतर बीज भांडवलाची रक्कम लाभार्थ्याच्या खात्यात जमा केली जाते. त्यानंतर संलग्न बँक उर्वरित कर्ज रक्कम मंजूर करते. संपूर्ण प्रक्रियेस साधारणतः ४५ ते ६० दिवस लागू शकतात. अशा प्रकारे, दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना मध्ये अर्ज करणे ही एक सुसूत्रित प्रक्रिया आहे.
योजनेची विशेष वैशिष्ट्ये आणि अद्ययावत बदल
दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजनाही केवळ कर्जापुरती मर्यादित नसून ती एक समग्र सहाय्य यंत्रणा आहे. महिला दिव्यांग उद्योजकांसाठी ₹५०,००० पर्यंतच्या कर्जासाठी १% अतिरिक्त व्याज सवलत देण्यात आली आहे. स्वयंसहाय्य गट (SHG) मार्फत अर्ज केल्यास सवलतीचे दर लागू होतात. लाभार्थ्याला व्यवसायाचे प्रशिक्षण देण्यासाठी PM-DAKSH सारख्या केंद्रीय योजनेशी जोडले जाते. प्रकल्प आणि लाभार्थ्यासाठी विम्याचीही तरतूद आहे. २०२५ पर्यंत, या योजनेत अनेक सुधारणा करण्यात आल्या आहेत; जसे की व्याजदर ४% वर स्थिर राखणे, कर्ज मर्यादा ₹५० लाखांपर्यंत वाढवणे आणि डिजिटल अर्ज प्रक्रियेस प्रोत्साहन देणे. अशाप्रकारे, दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना सतत विकसित होत आहे.
यशोगाथा: जीवन बदलणारे प्रत्यक्ष उदाहरणे
दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजनामुळे अनेक दिव्यांग बांधवांचे जीवन बदलले आहे. पुण्यातील एक दृष्टिबाधित युवकाने या योजनेतर्फे मिळालेल्या बीज भांडवलाचा उपयोग करून एक किराणा दुकान सुरू केले. आज ते दुकान चांगले चालते आणि त्याला इतर दोन व्यक्तींना रोजगार देता आला आहे. नागपूरमधील एक श्रवणबाधित महिलेने टेलरिंग युनिटसाठी या योजनेचा लाभ घेतला. आता तिच्या युनिटमध्ये पाच महिला काम करतात आणि ती स्वतःच एक यशस्वी उद्योजिका म्हणून ओळखली जाते. अशी अनेक उदाहरणे देशभरात आढळतात, जी दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना च्या यशास चांगली साक्ष देतात.
साधक-बाधक आणि उपयुक्त सूचना
योजनेचा लाभ घेताना काही अडचणी अपेक्षित आहेत. प्रकल्प अहवाल तयार करणे, योग्य बँक निवडणे, सर्व कागदपत्रे जमा करणे यामध्ये अवघड वाटू शकते. तसेच, व्यवसाय सुरू झाल्यानंतर त्याचे यशस्वी व्यवस्थापन करणे हे आव्हान आहे. यासाठी, MSHFDC कडे नियुक्त केलेले प्रकल्प मार्गदर्शक अधिकारी सल्ला व मदत पुरवतात. अर्ज करण्यापूर्वी अधिकृत संकेतस्थळावरील नवीनतम मार्गदर्शक तत्त्वे नक्की वाचावीत. शक्यतो व्यवसायासाठी आधीच काही प्रशिक्षण घेतले असेल तर चांगले. दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना चा पूर्ण फायदा घेण्यासाठी व्यवसायाची पूर्वतयारी आवश्यक आहे.
निष्कर्ष: स्वावलंबनाकडे वाटचाल
दिव्यांगत्व ही कोणाला समाजात दुय्यम स्थान देणारी गोष्ट नसून, ती केवळ एक वैशिष्ट्य आहे. हे वैशिष्ट्य पुढे ढकलण्यासाठी आर्थिक सक्षमता महत्त्वाची भूमिका बजावते. दिव्यांगांसाठी बीज भांडवल योजना ही त्या दिशेने उचललेले एक मोठे पाऊल आहे. ही योजना दिव्यांग व्यक्तीला भिक्षा नाही तर स्वतःच्या पायावर उभे राहण्याची संधी देते. म्हणून, ज्या दिव्यांग बांधवांना स्वतःचे लहानसे उद्योग सुरू करायचे आहे, त्यांनी या योजनेचा पुरेसा शोध घ्यावा आणि आवश्यक ती पावले उचलावीत. MSHFDC किंवा NDFDC च्या हेल्पलाइन क्रमांकावर माहिती मिळवून, आजच अर्ज करण्यास सुरुवात करावी. कारण, स्वावलंबन हाच खरा समाजप्रतिष्ठेचा आधार आहे.
टीप: वरील माहिती ०२ डिसेंबर २०२५ पर्यंतच्या नवीनतम अद्ययावत तपशिलांनुसार आहे. योजनेसंदर्भातील कोणत्याही बदलांसाठी कृपया MSHFDC (https://www.mshfdc.co.in) किंवा NDFDC (https://ndfdc.nic.in) यांच्या अधिकृत संकेतस्थळांचा अभ्यास करावा.