केवळ राज्यातच नव्हे तर जागतिक स्तरावर **कृषी दिन** हा शेतकऱ्यांच्या अविश्रांत परिश्रमाचा आदर करण्यासाठी साजरा केला जातो. हा दिवस अन्नसुरक्षेचा पाया रचणाऱ्या या अज्ञात नायकांना सन्मानित करण्याचा प्रयत्न आहे. **कृषी दिन**च्या निमित्ताने आपण हे लक्षात घेतले पाहिजे की, जगाचे अस्तित्व आणि प्रगती शेतीवरच अवलंबून आहे. उपासमारीपासून मानवतेचे रक्षण करणारे शेतकरी हेच खरे समृद्धीचे अधिष्ठान आहेत.
शेतकऱ्यांचे अतूट योगदान: अन्नधान्य ते पर्यावरण संवर्धन
शेतकऱ्यांचे योगदान केवळ पिकांच्या उत्पादनापुरते मर्यादित नाही. ते जैवविविधतेचे संरक्षक, पर्यावरण संवर्धक आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचे आधारस्तंभ आहेत. प्रत्येक वर्षी साजरा होणारा **कृषी दिन** या बहुआयामी भूमिकेकडे लक्ष वेधतो. भारतासारख्या देशात, जेथे शेती ही केवळ व्यवसाय नसून जीवनशैली आहे, तेथे **कृषी दिन** हा सांस्कृतिक वारसा आणि आधुनिक आव्हानांना तोंड देण्याच्या त्यांच्या क्षमतेचा पाठपुरावा करतो.
शेतकऱ्यांसमोरील गंभीर आव्हाने: हवामानापासून ते बाजारपेठेपर्यंत
**कृषी दिन** साजरा करताना शेतकऱ्यांना भेडसावणाऱ्या जटिल समस्यांकडे डोळेझाक करता येत नाही. हवामान बदलामुळे अनिश्चित हंगाम, अतिवृष्टी-दुष्काळ, वाढते तापमान आणि नैसर्गिक आपत्तींची वारंवारता ही प्रमुख चिंतेची विषये आहेत. या सर्वांमुळे पीक नुकसानीचा धोका वाढतो. त्याचबरोबर, आर्थिक अस्थिरता ही मोठी समस्या आहे. उत्पादनखर्च वाढत असताना नफ्याची शाश्वती नसणे, शेतमालाच्या भावाची अनिश्चितता, मध्यस्थांचे शोषण आणि कर्जाचा भार हे शेतकऱ्यांना आर्थिकदृष्ट्या असुरक्षित बनवते. भूसंपादन, पाण्याची टंचाई, गुणवत्तापूर्ण बियाणे व खते यांची उपलब्धता आणि शाश्वत पद्धतींकडे संक्रमणाची गरज ही इतर आव्हाने आहेत. **कृषी दिन**चा संदेश या गंभीर समस्यांवर प्रकाश टाकणारा असावा.
कर्जमाफी : तात्पुरती उपाययोजना की टिकाऊ उपाय?
**कृषी दिन** निमित्ताने शेतकरी कर्जमाफीच्या मागणीचा विचार करणे गरजेचे आहे. कर्जाचा बोजा हे अनेक शेतकऱ्यांसमोरील भीषण वास्तव आहे. पीक नाश, बाजारभाव कोसळणे किंवा आपत्ती यामुळे कर्जाच्या जाळ्यात अडकलेले शेतकरी क्वचितच बाहेर पडू शकतात. अशावेळी कर्जमाफीच्या मागण्या उठतात. अल्पकालीन उपाय म्हणून कर्जमाफीमुळे शेतकऱ्यांना तात्पुरती श्वासघेण्याची मोकळीक मिळते आणि त्यांना पुन्हा शेतीसाठी प्रवृत्त करते. मात्र, **कृषी दिन**च्या दृष्टिकोनातून पाहिले तर, कर्जमाफी ही समस्येचे मूळ उपचार नाही. वारंवार होणाऱ्या कर्जमाफीमुळे शास्त्रशुद्ध कर्जपद्धतीला धोका निर्माण होतो, बँकांची उधार देण्याची तयारी कमी होते आणि शेतकऱ्यांना शाश्वत आर्थिक स्थैर्य मिळण्याचा मार्ग अवरुद्ध होतो. **कृषी दिन**च्या खऱ्या अर्थाने शेतकरी कल्याणासाठी कर्जमाफीपेक्षा दीर्घकालीन आर्थिक सुस्थिरतेचे उपाय शोधणे गरजेचे आहे.
सरकारी धोरणांची दिशा: सशक्त शेतकरी, समृद्ध राष्ट्र
**कृषी दिन**च्या संकल्पनेला सार्थक करण्यासाठी सरकारने खालील क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे:
- आर्थिक सुरक्षितता व बाजारपेठेचा प्रवेश: किमान समर्थन मूल्य (MSP) यंत्रणा सर्व पिकांसाठी पारदर्शीपणे लागू करणे. ई-नाम सारख्या डिजिटल प्लॅटफॉर्मचा प्रभावी वापर करून मध्यस्थांवरील अवलंबित्व कमी करणे. फसल विमा योजना (PMFBY) द्रुतगतीने दावा निपटारा करणारी बनवणे.
- जलसंपदा व्यवस्थापन व सिंचन सुविधा: सूक्ष्म सिंचन (ड्रिप, स्प्रिंकलर) प्रणालीचा प्रभावी प्रसार करणे. पारंपरिक जलसंधारण पद्धतींना चालना देणे. नदीजोड प्रकल्पांसारख्या मोठ्या प्रकल्पांना गती देणे.
- तंत्रज्ञानाचा अंगीकार व शाश्वत शेती: अग्रिम तंत्रज्ञान (ड्रॉन्स, AI, IoT) शेतकऱ्यांपर्यंत किफायतशीरपणे पोहोचवणे. शाश्वत कृषी पद्धती (जैविक शेती, प्राकृतिक शेती) साठी प्रशिक्षण आणि प्रोत्साहन योजना वाढवणे.
- पायाभूत सुविधा व कौशल्य विकास: ग्रामीण भागात कोल्ड स्टोरेज, प्रक्रिया उद्योग (फूड प्रोसेसिंग) आणि रस्ते-वाहतूक यांचा विकास करणे. शेतकऱ्यांना कृषि-उद्योजकता (Agri-entrepreneurship) कौशल्यांसाठी प्रशिक्षित करणे.
- कायदेशीर संरक्षण व सामाजिक सुरक्षा जाळे: शेतकऱ्यांना मध्यस्थांच्या शोषणापासून वाचवणारे बळकट कायदे करणे. व्यापक सामाजिक सुरक्षा (निवृत्ती वेतन, आरोग्य विमा, शैक्षणिक सहाय्य) योजना राबवणे.
- कर्जव्यवस्थेतील सुधारणा: **कृषी दिन**च्या संदर्भात, कर्जमाफीपेक्षा ‘कर्जस्वास्थ्य’वर भर देणे गरजेचे आहे. यासाठी सहज, स्वस्त व सुव्यवस्थित कर्जपुरवठा, आपत्तीग्रस्तांसाठी पुनर्वित्त व्यवस्था, आणि शेती उत्पन्नातून कर्जफेड करण्याची क्षमता निर्माण करणे हे ध्येय असावे. कर्जाचे स्थळिकीकरण करणे आणि सहकारी पतपुरवठा प्रणाली मजबूत करणे हे यात महत्त्वाचे आहे.
कृषी दिनाचा खरा उत्सव: सामूहिक जबाबदारी
“कृषी दिन”चा खरा उद्देश केवळ औपचारिक कौतुकापुरता मर्यादित नसून, वर्षभर शेतकऱ्यांच्या भल्यासाठी कार्य करण्याची प्रेरणा देणे हा असावा. ही जबाबदारी केवळ सरकारची नसून संपूर्ण समाजाची आहे. उपभोक्ता म्हणून योग्य किंमत देऊन शेतमाल घेणे, अन्नाची फेकाफेक टाळणे, स्थानिक उत्पादनांना प्राधान्य देणे हे आपले कर्तव्य आहे. शैक्षणिक व संशोधन संस्थांनी शेतीला आधुनिक, फायदेशीर आणि पर्यावरणपूरक बनवण्यासाठी नवे संशोधन करणे आवश्यक आहे. **कृषी दिन** ही आपल्याला ही जाणीव करून देतो की शेतकरी सुखी, सबल आणि सन्मानित नाहीत तोपर्यंत देशाची प्रगती अपूर्ण आहे. त्यांच्या समृद्धीतच राष्ट्राची समृद्धी सामावलेली आहे. प्रत्येक जेवणातील अन्नाच्या मागे असलेल्या कष्टाची आठवण करून घेणे आणि कृतज्ञता व्यक्त करणे हाच **कृषी दिन**चा खरा उत्सव ठरेल.