शालेय शिक्षण राज्यमंत्री डॉ. पंकज भोयर यांनी घेतलेले निर्णय शैक्षणिक क्षेत्रातील एक मैलाचा दगड ठरावा असे आहे. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करण्याचा हा ऐतिहासिक निर्णय भारतीय शिक्षण व्यवस्थेतील एक मूलभूत बदल सिद्ध होईल. राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० च्या शिफारशींनुसार, सन २०२५-२६ पासून इयत्ता पहिलीत कार्य शिक्षणाच्या विषयांतर्गत कृषी अभ्यासक्रम लागू करण्यात येईल. हा पाऊल शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश सुनिश्चित करणारा एक प्रगत विचार आहे जो विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक दर्जाच्या बाबतीत पूर्णत्वाकडे नेण्यास मदत करेल.
सांस्कृतिक समृद्धीचा पाया
डॉ.भोयर यांनी केलेल्या सूचनांनुसार, कार्यशिक्षण उपक्रमांमध्ये स्थानिक सण, परंपरा, कला, पिके, भौगोलिक रचना आणि उपलब्ध साधन सामग्री यांचा समावेश करण्यात येईल. हा दृष्टिकोन शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करताना सांस्कृतिक संदर्भावर भर देणारा एक समतोलपूर्ण दृष्टिकोन आहे. भारतीय संस्कृती आणि परंपरेला समृद्ध करण्यासाठी हे उपक्रम विद्यार्थ्यांमध्ये भारतीय संस्कृतीबद्दल जाणीव निर्माण करतील आणि त्यांचे पारंपरिक ज्ञान वाढविण्यास मदत करतील. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश केल्याने विद्यार्थ्यांना भारतातील शेतीचे महत्त्व, कृषी क्षेत्रातील गुंतवणूक, लोकजीवनातील शेतीचे स्थान याबद्दल माहिती मिळेल.
व्यावहारिक शिक्षणाचा नवा आविष्कार
इयत्ता सहावी ते दहावीपर्यंत विद्यार्थ्यांसाठी अभ्यासक्रमात विविध उपक्रमांचा समावेश केला जाणार आहे. परसबाग, सेंद्रिय शेती, तृणधान्य उत्पादन, अन्न प्रक्रिया, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, बांबूचा वापर, पाळीव प्राणी पोषण, कुक्कुट पालन, पर्यटन व आदरातिथ्य, जल व्यवस्थापनासाठी पाण्याचे लेखापरीक्षण, जैवविविधता नोंदणी, इंधनविरहीत स्वयंपाक यासारखे विषय विद्यार्थ्यांच्या व्यावहारिक ज्ञानात भर घालतील. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश हा केवळ पुस्तकी ज्ञानापुरता मर्यादित न राहता व्यावहारिक अनुभवावर आधारित असेल. हा अभिनव दृष्टिकोन शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करण्याच्या धोरणाची सर्वांगीणता दर्शवितो.
तंत्रज्ञान आणि कृषी शिक्षणाचे एकत्रीकरण
शेतीसारख्या पारंपरिक विषयांमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाचा समावेश करून विद्यार्थ्यांना कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित साधनांचा उपयोग शिकविण्यात येईल. हे एकत्रीकरण विद्यार्थ्यांना केवळ शैक्षणिक ज्ञानच नव्हे तर व्यावहारिक अनुभव देखील प्रदान करेल. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करताना आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर हा एक महत्त्वाचा पैलू आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांची कौशल्ये अधिक विकसित होतील आणि शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश यशस्वी रीतीने राबविता येईल.
टप्प्याटप्प्याने अंमलबजावणीची रणनीती
सन २०२५-२६ पासून सुरू होणाऱ्या या योजनेत टप्प्याटप्प्याने अंमलबजावणीची रणनीती स्वीकारण्यात आली आहे. प्रथम इयत्ता पहिलीत कार्य शिक्षणाच्या विषयांतर्गत कृषी अभ्यासक्रम सुरू करण्यात येईल आणि नंतर हा अभ्यासक्रम टप्प्याटप्प्याने इयत्ता दहावीपर्यंत विद्यार्थ्यांसाठी उपलब्ध होईल. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करण्याची ही पद्धत शैक्षणिक सुधारणांसाठी एक आदर्श उदाहरण आहे. या क्रमिक पद्धतीमुळे शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा अंतर्भाव सहजतेने आणि प्रभावीपणे राबविता येईल.
विभागीय सहकार्य आणि समन्वय
यासंदर्भात मंत्रालयात बैठक आयोजित करण्यात आली होती, ज्यात शालेय शिक्षण विभागाचे अधिकारी तसेच राज्य शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषदेचे वरिष्ठ प्राध्यापक सहभागी झाले होते. हा सहभाग शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा सहभाग यशस्वीरीत्या करण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. डॉ. भोयर यांनी स्पष्ट केले की, बालकांचे कार्य शिक्षण विषय व २१व्या शतकातील कौशल्ये याबरोबरच कृषी, पर्यटन आणि व्यावसायिकतेचे पायाभूत शिक्षण अभ्यासक्रमात समाविष्ट करणे आवश्यक आहे. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करताना विविध विभागांमध्ये समन्वय साधणे गरजेचे आहे.
पर्यावरणीय जागरुकतेचा विकास
विद्यार्थ्यांना माती, पाणी, नैसर्गिक संसाधने, वनस्पती व स्थानिक पशुपक्षी याबाबत माहिती देण्याच्या योजनेद्वारे पर्यावरणीय जागरुकता निर्माण करण्यात येईल. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शास्त्राचा समावेश केल्याने विद्यार्थ्यांना शेती आणि पर्यावरणाशी संबंधित व्यापक ज्ञान प्राप्त होईल. हा दृष्टिकोन शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करण्याच्या धोरणाचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे जो विद्यार्थ्यांमध्ये पर्यावरणाबद्दल जबाबदारीची भावना निर्माण करेल.
कौशल्य विकास आणि रोजगाराच्या संधी
या उपाययोजनांमुळे विद्यार्थ्यांमध्ये कृषी क्षेत्राशी निगडीत आवड निर्माण होईल आणि त्यांना पर्यावरण, स्थानिक संसाधने व पारंपरिक जीवनशैली यांचा सखोल अभ्यास करता येईल. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षण समाविष्ट केल्याने विद्यार्थ्यांना भविष्यात कृषी क्षेत्रात रोजगाराच्या संधी निर्माण होतील. डॉ. भोयर यांनी हे उपाय शालेय शिक्षणात प्रभावीरीत्या राबवण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश हा केवळ शैक्षणिक दृष्टीनेच नव्हे तर आर्थिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा ठरावा.
समाज आणि अर्थव्यवस्थेवर परिणाम
शालेय अभ्यासक्रमात कृषीशिक्षण समाविष्ट केल्याने समाजाच्या मूलभूत संकल्पनांमध्ये बदल घडविता येईल. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश हा एक समाजपरिवर्तनाचा उपक्रम ठरू शकतो. विद्यार्थी कृषीचे महत्त्व समजून घेऊन भविष्यात अधिक जबाबदार नागरिक बनतील. शिवाय, शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेला चालना देणारा एक महत्त्वाचा टप्पा सिद्ध होईल.
निष्कर्ष
शालेय अभ्यासक्रमात कृषीशिक्षणाचा समावेश ही एक क्रांतिकारी कल्पना आहे जी भारतीय शिक्षण व्यवस्थेमध्ये नवीन युगाची सुरुवात करेल. शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करण्याचा हा प्रयत्न विद्यार्थ्यांना केवळ पुस्तकी ज्ञानाच न देता त्यांना जीवनातील व्यावहारिक गोष्टी शिकविण्यास मदत करेल. ही योजना यशस्वी झाल्यास भारताच्या शैक्षणिक इतिहासात एक सुवर्णिम पान ठरेल आणि शालेय अभ्यासक्रमात कृषी शिक्षणाचा समावेश करणारा हा निर्णय भावी पिढ्यांसाठी मार्गदर्शक ठरेल.