महाराष्ट्रातील आदिवासी समुदाय हा देशाच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक वारशाचा अविभाज्य भाग आहे. मात्र, शैक्षणिक आणि व्यावसायिक संधींच्या अभावामुळे या समुदायातील तरुणांना मुख्य प्रवाहापासून दूर ठेवले जाते. याच पार्श्वभूमीवर महाराष्ट्र शासनाच्या आदिवासी विकास विभागाने आणि एकलव्य इंडिया फाउंडेशनने संयुक्तपणे ‘आदिवासी ग्लोबल स्कॉलर प्रोग्रॅम’ (AGSP) सुरू केला आहे. हा कार्यक्रम आदिवासी विद्यार्थ्यांना परदेशात पीएचडी (PhD) अभ्यासासाठी प्रोत्साहन देणारा एक क्रांतिकारी उपक्रम आहे. ग्लोबल स्कॉलर्स प्रोग्रॅम (GSP) या एकलव्यच्या प्रमुख योजनेचा भाग असलेला AGSP आदिवासी तरुणांना नेतृत्व, व्यवस्थापन आणि संशोधन क्षेत्रात सक्षम बनवण्यासाठी डिझाइन केला गेला आहे. या लेखात आम्ही या कार्यक्रमाच्या उद्दिष्टे, पात्रता, अर्ज प्रक्रिया, लाभ आणि यशोगाथांबद्दल सविस्तर माहिती देत आहोत.
कार्यक्रमाची पार्श्वभूमी आणि उद्दिष्टे
AGSP ही महाराष्ट्रातील अनुसूचित जमाती (ST) विद्यार्थ्यांसाठी विशेषतः तयार केलेली योजना आहे. एकलव्य इंडिया फाउंडेशन ही संस्था पहिल्या पिढीच्या विद्यार्थ्यांना (फर्स्ट जेनरेशन लर्नर्स) आणि दुर्बल घटकांतील तरुणांना उच्च शिक्षणासाठी मार्गदर्शन करणारी प्रसिद्ध संस्था आहे. ही फाउंडेशन २००७ पासून आदिवासी, दलित आणि भटक्या जमातींमधील विद्यार्थ्यांना समर्थन देते. AGSP अंतर्गत GSP चा पीएचडी कोहॉर्ट (PhD Cohort) आदिवासी विद्यार्थ्यांना परदेशातील टॉप विद्यापीठांमध्ये संशोधनासाठी तयार करतो.
कार्यक्रमाचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे आदिवासी तरुणांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेतृत्व देणारे बनवणे. यात मानविकी (ह्युमॅनिटीज), सामाजिक शास्त्रे (सोशल सायन्सेस), अभ्यासक्रम विकास (करिकुलम डेव्हलपमेंट), तरुण आणि महिला सक्षमीकरण (युथ अँड विमेन एम्पॉवरमेंट) यासारख्या क्षेत्रांचा समावेश आहे. महाराष्ट्रातील आदिवासी विकास विभागाने या योजनेच्या माध्यमातून ६० शिष्यवृत्तींची घोषणा केली होती, ज्यात पहिल्या टप्प्यात फक्त २०० जागा उपलब्ध होत्या. हा कार्यक्रम आदिवासी समाजाच्या विकासासाठी दीर्घकालीन योगदान देणारा आहे, ज्यामुळे या समुदायातील तरुण मुख्य प्रवाहात येऊन सामाजिक बदल घडवू शकतील.
एकलव्य फाउंडेशनच्या माहितीनुसार, GSP अंतर्गत गेल्या काही वर्षांत २५० हून अधिक विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करण्यात आले असून, ८० हून अधिक विद्यार्थ्यांना हार्वर्ड, ऑक्सफर्ड, स्टॅनफर्डसारख्या विद्यापीठांमध्ये प्रवेश मिळाला आहे. यापैकी अनेक आदिवासी विद्यार्थी महाराष्ट्रातील ग्रामीण आणि आदिवासी भागातील आहेत.
पात्रता निकष: कोण अर्ज करू शकते?
AGSP साठी पात्र असलेले उमेदवार हे महाराष्ट्रातील अनुसूचित जमाती (ST) वर्गातील असावेत. मुख्य निकष खालीलप्रमाणे आहेत:
- शैक्षणिक पात्रता: पदव्युत्तर (पोस्टग्रॅज्युएट) किंवा पीएचडीसाठी तयारी करणारे विद्यार्थी. यात मानविकी, सामाजिक शास्त्रे, अभ्यासक्रम विकास, तरुण सक्षमीकरण यासारख्या विषयांचा समावेश.
- वय मर्यादा: सामान्यतः ३५ वर्षांपर्यंत (पोस्टग्रॅज्युएट/पीएचडीसाठी), तर पोस्ट-डॉक्टरलसाठी ४० वर्षांपर्यंत.
- इतर निकष: महाराष्ट्राचे वैध स्थानिक प्रमाणपत्र (डोमिसाइल), चांगले शैक्षणिक रेकॉर्ड आणि इंग्रजी भाषेचे ज्ञान (IELTS/TOEFL स्कोअर आवश्यक). प्राधान्य ग्रामीण, आदिवासी (ST) आणि टियर-२/३ शहरातील विद्यार्थ्यांना.
- वगळता येणारे: आधीच परदेशात अभ्यास केलेले किंवा उच्च उत्पन्न गटातील विद्यार्थी.
हा कार्यक्रम पहिल्या पिढीच्या विद्यार्थ्यांना प्राधान्य देतो, ज्यामुळे आदिवासी समाजातील प्रतिनिधित्व वाढते.
अर्ज प्रक्रिया आणि आवश्यक कागदपत्रे
अर्ज प्रक्रिया पूर्णपणे ऑनलाइन आहे, ज्यामुळे ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना सोयीचा पर्याय उपलब्ध होतो. पहिल्या टप्प्यातील अर्जाची अंतिम मुदत ९ डिसेंबर २०२४ होती, पण २०२५-२६ साठी नवीन कोहॉर्ट सुरू झाला आहे. एकलव्य फाउंडेशनच्या पीएचडी कोहॉर्टसाठी अर्ज gsp@eklavyaindia.org वर किंवा एकलव्यच्या अधिकृत वेबसाइटवर करता येतात. महाराष्ट्र शासनाच्या फॉरेन स्कॉलरशिप पोर्टल (https://fs.maharashtra.gov.in) वरही नोंदणी आवश्यक आहे.
आवश्यक कागदपत्रे:
- स्टेटमेंट ऑफ पर्पस (SOP): तुमचे ध्येय आणि संशोधनाचे स्वरूप स्पष्ट करणारा लेख.
- करिकुलम विटे (CV): शैक्षणिक आणि व्यावसायिक अनुभवांचा तपशील.
- संशोधन प्रस्ताव (Proposal): पीएचडीसाठीचा प्रस्तावित प्रकल्प.
- लेखन नमुने (Writing Samples): शैक्षणिक लेखनाचे नमुने.
- इंग्रजी चाचणी स्कोअर: IELTS किंवा TOEFL चे गुण.
- इतर: शैक्षणिक प्रमाणपत्रे, ST प्रमाणपत्र, डोमिसाइल आणि शिफारसपत्रे (LOR).
अर्जानंतर निवड प्रक्रिया मेंटॉरशिप, बूटकॅम्प आणि मुलाखतींवर आधारित असते. एकलव्यकडून एक-टू-वन मेंटॉरशिप मिळते, ज्यात CV तयार करणे, युनिव्हर्सिटी निवड, शिष्यवृत्ती अर्ज आणि मानसिक आरोग्य समर्थन यांचा समावेश आहे. २०२५ मध्ये नागपूर येथे २८-३० मार्चला पीएचडी बूटकॅम्प ३.० आयोजित झाला, ज्यात ५० हून अधिक विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन मिळाले.
लाभ आणि शिष्यवृत्ती कव्हरेज
AGSP अंतर्गत निवडलेल्या विद्यार्थ्यांना पूर्ण शिष्यवृत्ती मिळते, ज्यात ट्युशन फी, प्रवास खर्च, निवास आणि दैनिक भत्ता यांचा समावेश आहे. महाराष्ट्र शासनाच्या फॉरेन स्कॉलरशिप स्कीम अंतर्गत ही शिष्यवृत्ती USD ४०,००० पर्यंत असू शकते, तर एकलव्यच्या GSP मधून अतिरिक्त समर्थन मिळते. गेल्या कोहॉर्ट्समध्ये ५० हून अधिक विद्यार्थ्यांना राष्ट्रीय ओव्हरसीज स्कॉलरशिप (NOS), राजर्षी शाहू महाराज ओव्हरसीज स्कॉलरशिप आणि मरांग गोमके जयपाल सिंग मुंडा स्कॉलरशिप मिळाल्या, ज्याची एकूण किंमत ४ दशलक्ष डॉलरपेक्षा जास्त आहे.
या कार्यक्रमाने आदिवासी विद्यार्थ्यांना केवळ शिक्षणच नव्हे, तर जागतिक नेटवर्क आणि व्यावसायिक संधीही उपलब्ध करून दिल्या आहेत. उदाहरणार्थ, एकलव्यच्या माजी शिष्यांनी आदिवासी विकास धोरणे तयार करण्यात आणि संशोधन प्रकल्पांमध्ये योगदान दिले आहे.
यशोगाथा आणि भविष्यातील वाटचाल
AGSP च्या यशाचे उदाहरण म्हणजे गेल्या वर्षी निवडलेल्या एका गडचिरोलीच्या आदिवासी विद्यार्थिनीने ऑक्सफर्ड विद्यापीठात पीएचडीसाठी प्रवेश मिळवला. तिने आदिवासी महिलांच्या सक्षमीकरणावर संशोधन केले, जे आजही प्रेरणादायी आहे. एकलव्य फाउंडेशनने ९० हून अधिक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठांमध्ये विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन केले आहे.
२०२५-२६ साठी कार्यक्रम अधिक विस्तारित होत आहे. ऑक्टोबर २०२५ मध्ये मेंटॉर्ससाठी आमंत्रण देण्यात आले असून, नवीन बूटकॅम्प आणि वर्कशॉप्स आयोजित केले जातील. मात्र, ही संधी मर्यादित आहे, म्हणून लवकर अर्ज करणे महत्त्वाचे.
निष्कर्ष: शिक्षण हे सक्षमीकरणाचे शस्त्र
आदिवासी ग्लोबल स्कॉलर प्रोग्रॅम ही केवळ शिष्यवृत्ती नव्हे, तर आदिवासी समाजाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी एक पायरी आहे. महाराष्ट्र शासन आणि एकलव्य इंडिया फाउंडेशनच्या या संयुक्त प्रयत्नामुळे अनेक तरुण स्वप्ने साकार करू शकतील. इच्छुक विद्यार्थ्यांनी तात्काळ gsp@eklavyaindia.org वर संपर्क साधावा किंवा bit.ly/AGSP202526 (किंवा अद्ययावत लिंक) स्कॅन करून नोंदणी करावी. fs.maharashtra.gov.in वरही तपासा. आदिवासी तरुणांसाठी ही संधी सोन्याची आहे – ती गमावू नका!