जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया आणि जीएसटी रजिस्ट्रेशन पूर्ण करण्याचे संपूर्ण मार्गदर्शन
भारतातील करप्रणालीत क्रांतिकारी बदल घडवणाऱ्या निर्णयांपैकी एक म्हणजे गुड्स अँड सर्व्हिसेस टॅक्स (GST). १ जुलै २०१७ रोजी लागू झालेल्या या कर प्रणालीने पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या विविध अप्रत्यक्ष करांना एकत्र आणून “एक देश, एक कर” हे धोरण प्रत्यक्षात आणले. यामुळे व्यापारी, ग्राहक आणि सरकार यांच्यासाठी कर प्रक्रिया अधिक सोपी, पारदर्शक आणि कार्यक्षम झाली. जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया अत्यंत सोपी असून घरबसल्या तुमच्या मोबाइल द्वारे जीएसटी रजिस्ट्रेशन करता येऊ शकते.
जीएसटी लागू करण्यामागील मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे कर प्रणालीतील गुंतागुंत कमी करून आर्थिक विकासाला गती देणे. पूर्वीच्या कर प्रणालीत व्हॅट, सेवा कर, उत्पादन शुल्क, प्रवेश कर यांसारखे वेगवेगळे कर होते, त्यामुळे व्यापाऱ्यांना जास्त कागदपत्रे आणि प्रक्रियांना सामोरे जावे लागत असे. जीएसटीमुळे ही समस्या दूर झाली आणि एकाच कर प्रणालीमुळे देशांतर्गत व्यापार सुकर झाला.
व्यावसायिक दृष्टिकोनातून पाहता, जीएसटीमुळे व्यवसाय करणे अधिक सोपे झाले. इनपुट टॅक्स क्रेडिट (ITC) प्रणाली मुळे व्यापाऱ्यांना दुप्पट कर भरण्याची गरज राहिली नाही. यामुळे मध्यम व लघु उद्योगांना (MSMEs) विशेष लाभ मिळतो. ग्राहकांसाठीही जीएसटी फायदेशीर आहे, कारण त्यामुळे करांची साखळी नियंत्रित राहून वस्तू आणि सेवांचे दर तुलनेने स्थिर राहतात. या सगळ्या कारणांमुळे जीएसटी ही आधुनिक भारताच्या आर्थिक प्रगतीसाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल ठरली आहे.
१. जीएसटी काय आहे?
जीएसटी म्हणजे गुड्स अँड सर्व्हिसेस टॅक्स (Goods and Services Tax), जो भारतातील अप्रत्यक्ष कर प्रणाली आहे. हा कर १ जुलै २०१७ रोजी लागू झाला आणि विविध प्रकारच्या अप्रत्यक्ष करांना एकत्र करून एकसंध करप्रणाली अस्तित्वात आणली. या लेखात आपण जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया जाणून घेणार आहोत.
१.१. जीएसटीची रचना
जीएसटीची रचना मुख्यतः तीन प्रकारांत विभागली गेली आहे:
- सीजीएसटी (CGST) – केंद्र सरकारकडून आकारला जाणारा कर
- एसजीएसटी (SGST) आणि यूटीजीएसटी (UTGST) – राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशांद्वारे आकारला जाणारा कर
- आयजीएसटी (IGST) – दोन राज्यांमधील व्यवहारांवर केंद्र सरकारद्वारे आकारला जाणारा कर
१.२. जीएसटीच्या करप्रणालीतील मुख्य वैशिष्ट्ये
- जीएसटी ही ‘वन नेशन, वन टॅक्स’ प्रणाली आहे.
- उत्पादनावर (manufacturing), विक्रीवर (sales), आणि सेवांवर (services) एकच कर लागू होतो.
- इनपुट टॅक्स क्रेडिट (ITC) प्रणालीमुळे व्यापारी आणि व्यवसायिकांना करभरपाईचा लाभ मिळतो.
१.३. जीएसटीच्या दरांचे वर्गीकरण
जीएसटीमध्ये विविध वस्तू आणि सेवांसाठी ५%, १२%, १८%, आणि २८% असे विविध करस्लॅब आहेत. काही अत्यावश्यक वस्तूंवर (उदा. दूध, धान्य) ०% जीएसटी आहे, तर लक्झरी वस्तूंवर (उदा. महागडी कार) अधिक जीएसटी आकारला जातो.
२. जीएसटीची गरज का पडली?
२.१. अप्रत्यक्ष कर प्रणालीतील गुंतागुंत कमी करणे
पूर्वी भारतात व्हॅट (VAT), एक्साईज ड्युटी, सेवा कर, एंटरटेनमेंट टॅक्स, लक्झरी टॅक्स अशा अनेक कर प्रणाली होत्या. यामुळे व्यापार्यांना वेगवेगळ्या करांमधील गोंधळ सहन करावा लागत असे. जीएसटीमुळे सर्व कर एकत्र आणले गेले आणि करप्रणाली सुलभ झाली.
२.२. व्यापार सुलभ करणे आणि आर्थिक वाढ促
जीएसटीमुळे संपूर्ण भारत एकच बाजारपेठ (common market) बनला. यामुळे राज्यांमधील कर-अडथळे दूर झाले आणि व्यावसायिकांना देशभरात सहज व्यवसाय करणे शक्य झाले.
२.३. करचुकवेगिरी कमी करणे
पूर्वी विविध करांमध्ये असलेली विसंगती आणि मनमानीमुळे करचुकवेगिरी मोठ्या प्रमाणावर होत असे. जीएसटीच्या डिजिटल नोंदणीमुळे आणि ई-वे बिल प्रणालीमुळे करचुकवेगिरीवर मोठ्या प्रमाणात आळा बसला आहे. आपण या लेखात जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया अगदी सविस्तर पद्धतीने जाणून घेणार आहोत.
३. जीएसटीचे फायदे
३.१. ग्राहकांसाठी फायदे
- उत्पादने आणि सेवांची किंमत कमी झाली आहे.
- कर प्रणाली अधिक पारदर्शक झाली आहे.
- कोणत्याही वस्तूवर एकच कर लागू असल्याने ग्राहकांना कराचा स्पष्ट अंदाज येतो.
३.२. व्यावसायिकांसाठी फायदे
- इनपुट टॅक्स क्रेडिट (ITC) सुविधेमुळे व्यवसायिकांना भरलेला कर परत मिळतो.
- एकसंध कर प्रणालीमुळे व्यापार अधिक सोपा आणि वेगवान झाला आहे.
- ऑनलाईन कर भरण्याची प्रणाली असल्याने कागदपत्रांची झंझट कमी झाली आहे.
३.३. सरकारसाठी फायदे
- कर संकलन वाढले आहे आणि राजस्व उत्पन्न वाढत आहे.
- राज्य आणि केंद्र सरकार यांच्यात कर विभाजनाचे स्पष्ट धोरण आहे.
- डिजिटल प्रणालीमुळे कर गोळा करण्याची प्रक्रिया सुलभ आणि पारदर्शक झाली आहे.
जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया – स्टेप बाय स्टेप मार्गदर्शक
भारतामध्ये व्यवसायासाठी जीएसटी (GST) क्रमांक असणे आवश्यक आहे. जर तुम्ही व्यापारी, सेवा पुरवठादार, ई-कॉमर्स विक्रेता किंवा इतर कोणत्याही प्रकारचा व्यवसाय करत असाल आणि तुमची वार्षिक उलाढाल २० लाखांपेक्षा जास्त (विशेष राज्यांसाठी १० लाखांपेक्षा जास्त) असेल, तर तुम्हाला जीएसटी नोंदणी करणे बंधनकारक आहे. जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया काळजीपूर्वक वाचा.
खाली जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया सविस्तर आणि सोप्या भाषेत स्पष्ट केली आहे.
जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया – सोप्या भाषेत स्टेप बाय स्टेप मार्गदर्शक
स्टेप १: जीएसटी पोर्टलवर जाणे
जीएसटी नोंदणी करण्यासाठी अधिकृत वेबसाइटला भेट द्या:
➡ www.gst.gov.in
- “नवीन नोंदणी (New Registration)” या पर्यायावर क्लिक करा.
- यानंतर एक फॉर्म दिसेल, तो काळजीपूर्वक भरा.
स्टेप २: मूलभूत माहिती भरणे
फॉर्ममध्ये खालील माहिती द्यावी लागेल:
✔ व्यवसायाचे नाव (PAN कार्डवर जसे आहे तसे)
✔ व्यक्तिगत PAN नंबर (व्यक्तिगत व्यवसायासाठी) किंवा कंपनीचा PAN नंबर
✔ मोबाईल नंबर आणि ईमेल आयडी (OTP व्हेरिफिकेशनसाठी)
✔ राज्य आणि जिल्ह्याचा तपशील
फॉर्म भरल्यानंतर OTP व्हेरिफिकेशन करा आणि पुढे जा.
स्टेप ३: TRN (Temporary Reference Number) मिळवणे
- OTP व्हेरिफिकेशन झाल्यावर तुम्हाला TRN नंबर मिळेल.
- TRN हा तात्पुरता संदर्भ क्रमांक असतो, जो अर्ज पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असतो.
- TRN नंबर सेव्ह करून ठेवा.
- आता, पुन्हा जीएसटी पोर्टलवर जा आणि “TRN वापरून लॉगिन” करा.
स्टेप ४: व्यवसायाची माहिती भरणे
TRN नंबरने लॉगिन केल्यानंतर तुम्हाला खालील माहिती द्यावी लागेल:
✅ व्यवसायाचा प्रकार:
- इंडिव्हिज्युअल / प्रोप्रायटरी (Proprietorship)
- पार्टनरशिप फर्म
- प्रायव्हेट लिमिटेड कंपनी
- एलएलपी (LLP)
- ट्रस्ट किंवा इतर संस्था
✅ व्यवसायाचा संपूर्ण पत्ता
✅ व्यवसायाचा मुख्य प्रकार:
- व्यापार (Trading)
- उत्पादन (Manufacturing)
- सेवा पुरवठा (Service Provider)
- ई-कॉमर्स
✅ व्यवसायाच्या स्थापनेची तारीख
स्टेप ५: आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करणे
जीएसटी नोंदणीसाठी काही आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करावी लागतात. (जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया)
व्यक्तिगत व्यवसायासाठी (Proprietorship):
📌 PAN कार्ड (व्यवसाय मालकाचे)
📌 आधार कार्ड (ओटीपी व्हेरिफिकेशनसाठी)
📌 बँक स्टेटमेंट किंवा कॅन्सल चेक
📌 व्यवसायाच्या पत्त्याचा पुरावा (वीज बिल/भाडेकरार)
कंपनी/पार्टनरशिप फर्मसाठी:
📌 कंपनीचे PAN कार्ड
📌 सर्व भागीदार/संचालकांचे आधार आणि PAN कार्ड
📌 बँक स्टेटमेंट आणि कॅन्सल चेक
📌 एमओए (MOA) आणि एओए (AOA) – Memorandum & Articles of Association
कागदपत्रे अपलोड केल्यानंतर पुढे जा.
स्टेप ६: डिजिटल स्वाक्षरी (DSC) किंवा OTP व्हेरिफिकेशन
✅ सर्व माहिती भरल्यानंतर आणि कागदपत्रे अपलोड केल्यानंतर अर्ज सबमिट करावा लागतो.
✅ जर तुम्ही कंपनी किंवा एलएलपी प्रकारात अर्ज करत असाल, तर डिजिटल स्वाक्षरी (DSC) आवश्यक आहे.
✅ प्रोप्रायटरी किंवा सामान्य व्यवसायासाठी आधार OTP व्हेरिफिकेशन पुरेसे असते. (जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया)
स्टेप ७: अर्ज सबमिट करणे आणि ARN नंबर मिळवणे
- अर्ज सबमिट केल्यानंतर तुम्हाला ARN (Application Reference Number) मिळेल.
- हा ARN नंबर सेव्ह करून ठेवा.
- तुम्ही GST पोर्टलवर जाऊन तुमच्या अर्जाची स्थिती तपासू शकता.
स्टेप ८: जीएसटी अधिकारी पडताळणी आणि GSTIN मिळवणे
✅ जीएसटी अधिकारी तुमचा अर्ज आणि कागदपत्रे तपासतील.
✅ जर सर्व माहिती योग्य असेल, तर ३ ते ७ दिवसांत तुम्हाला जीएसटी क्रमांक (GSTIN) मिळेल.
✅ काहीवेळा, अधिक माहिती किंवा कागदपत्रांची आवश्यकता असल्यास तुम्हाला ईमेल किंवा SMS मिळेल.
स्टेप ९: जीएसटी प्रमाणपत्र डाउनलोड करणे
- जीएसटी क्रमांक मिळाल्यानंतर तुम्ही जीएसटी प्रमाणपत्र डाउनलोड करू शकता.
- यासाठी www.gst.gov.in वर लॉगिन करा.
- “डाउनलोड सर्टिफिकेट” पर्यायावर क्लिक करा.
स्टेप १०: जीएसटी रिटर्न भरणे सुरू करणे
✅ जीएसटी क्रमांक मिळाल्यानंतर तुम्हाला दर महिन्याला किंवा तिमाही रिटर्न भरावे लागतात.
✅ यासाठी GSTR-1, GSTR-3B, आणि इतर रिटर्न्स भरावे लागतात.
✅ जीएसटी पोर्टल किंवा Tally, ClearTax यासारख्या सॉफ्टवेअरद्वारे तुम्ही हे सहज करू शकता.
५. जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया बाबत वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न आणि उत्तरे
१. जीएसटी नोंदणी मोफत आहे का?
होय, जीएसटी नोंदणी पूर्णपणे मोफत आहे.
२. लहान व्यावसायिकांना जीएसटी घ्यावे लागते का? (जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया)
२० लाखांपेक्षा कमी उलाढाल असलेल्या व्यवसायांना बंधनकारक नाही.
३. जीएसटी रिटर्न्स कसे भरावे लागतात?
महिन्याला किंवा तिमाही आधारावर जीएसटी रिटर्न भरावे लागतात.
४. जीएसटी नंबर न घेतल्यास काय होईल?
जर आवश्यक असेल आणि घेतले नाही तर दंड आकारला जाईल.
५. जीएसटी रिटर्न भरण्यासाठी कोणते सॉफ्टवेअर वापरावे?
सरकारी पोर्टल किंवा Tally, ClearTax यांसारखे सॉफ्टवेअर वापरू शकता.
६. जीएसटी पद्धतशीर न भरल्यास काय होईल? (जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया)
जुर्माना आणि दंड आकारला जातो.
७. जीएसटी रिटर्न कोण भरू शकतो?
व्यवसाय मालक किंवा अधिकृत कर सल्लागार भरू शकतो.
८. ई-कॉमर्स व्यवसायासाठी जीएसटी आवश्यक आहे का?
होय, ई-कॉमर्स विक्रेत्यांसाठी जीएसटी बंधनकारक आहे.
९. जीएसटी मध्ये कोणत्या वस्तूंवर ०% कर आहे?
धान्य, दूध, भाज्या, औषधे इत्यादी.
१०. जीएसटी कायद्याखाली कोणत्या सेवा करमुक्त आहेत?(जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया)
शिक्षण, आरोग्य सेवा इत्यादी.
निष्कर्ष:
जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया सोपी आहे, पण आवश्यक कागदपत्रे आणि नियम समजून घेणे गरजेचे आहे. जीएसटीमुळे व्यापार सोपा होत असून देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा विकास होत आहे.
जीएसटीचे महत्त्व आणि प्रभाव
भारताच्या आर्थिक व्यवस्थेत जीएसटी (Goods and Services Tax) लागू करणे हा एक ऐतिहासिक आणि महत्त्वपूर्ण बदल ठरला. यापूर्वी, विविध राज्यांमध्ये वेगवेगळ्या कर प्रणाली अस्तित्वात होत्या, ज्या व्यापार आणि उद्योगांसाठी अडथळा ठरत होत्या. उदाहरणार्थ, एका राज्यातून दुसऱ्या राज्यात माल पाठवताना वेगळ्या करप्रणालीमुळे कर भार वाढत असे आणि व्यावसायिकांसाठी व्यवहार अधिक गुंतागुंतीचे होत होते. जीएसटी लागू झाल्यानंतर ही समस्या दूर झाली, कारण त्याने संपूर्ण देशासाठी एकसंध करप्रणाली निर्माण केली, ज्यामुळे व्यवसाय करणे अधिक सोपे झाले आहे. जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया आपण जाणुन घेतली.
जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया आपण या लेखात बघितली. जीएसटीचे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे इनपुट टॅक्स क्रेडिट (ITC) प्रणाली. याअंतर्गत, उत्पादक आणि व्यापाऱ्यांना त्यांनी भरलेल्या कराचा फायदा अंतिम कर भरण्याच्या वेळी मिळतो, त्यामुळे दुप्पट कर भरण्याची गरज राहत नाही आणि वस्तूंच्या किमती नियंत्रित राहतात. यामुळे विशेषतः लघु व मध्यम उद्योग (MSME) क्षेत्राला मोठा फायदा झाला. याशिवाय, जीएसटी अंतर्गत कर भरण्याची प्रक्रिया पूर्णपणे ऑनलाइन आणि पारदर्शक असल्याने करचुकवेगिरीला आळा बसला आहे.जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया तुम्हाला सोपी वाटली असेल ही आशा आहे.
ग्राहकांच्या दृष्टिकोनातूनही जीएसटीचे फायदे लक्षणीय आहेत. पूर्वीच्या करप्रणालीत उत्पादक आणि व्यापाऱ्यांवर असलेल्या विविध करांचा थेट परिणाम वस्तू व सेवांच्या किंमतींवर होत असे. मात्र, जीएसटीमुळे ही समस्या दूर झाली, कारण तेच कर अंतिम ग्राहकाला लागू होतो, त्यामुळे दरातील फुगवटा नियंत्रित राहतो. याशिवाय, जीएसटी अंतर्गत अनेक अत्यावश्यक वस्तूंवर ०% कर ठेवण्यात आल्यामुळे सामान्य नागरिकांवरील कर भार कमी झाला आहे. या सर्व बाबींमुळे जीएसटीमुळे भारतीय अर्थव्यवस्थेत मोठा बदल झाला असून, त्याचा दीर्घकालीन फायदा देशाला मिळत आहे. जीएसटी काढण्याची प्रक्रिया सोप्या भाषेत सांगणारा हा लेख तुम्हाला कसा वाटला ते कमेंट करून नक्की सांगा. कामाची बातमी टीम कडून तुमच्या व्यवसायाच्या भरघोस यशासाठी तुम्हाला हार्दिक शुभेच्छा.