कंबाईन हार्वेस्टर: आधुनिक शेतीमध्ये महत्त्वाचे आणि उपयुक्त आधुनिक यंत्र

शेती हा भारताचा आर्थिक आधारस्तंभ आहे, आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे या क्षेत्रात मोठे बदल घडत आहेत. यापैकी एक महत्त्वाचे यंत्र म्हणजे **कंबाईन हार्वेस्टर**, ज्याने पिक कापणीची प्रक्रिया पूर्णपणे बदलून टाकली आहे.

हे यंत्र केवळ कामगारांच्या मेहनतीवर अवलंबून न राहता, वेळ, श्रम आणि नफा यांच्यात समतोल राखते. या लेखात आपण कंबाईन हार्वेस्टरची संपूर्ण माहिती, त्याचे घटक, कार्यपद्धती, फायदे आणि उपयोग याविषयी सविस्तरपणे जाणून घेऊया.

**कंबाईन हार्वेस्टर म्हणजे काय?**

कंबाईन हार्वेस्टर हे एक बहुउद्देशीय शेतकी यंत्र आहे, जे **कापणी, मळणी, विनोइंग (धान्य स्वच्छ करणे), आणि भुसा व्यवस्थापन** अशा चार प्रक्रिया एकाच वेळी करते.

“कंबाईन” हा शब्द या यंत्राच्या एकत्रित कार्यपद्धतीवरून आला आहे. हे यंत्र प्रामुख्याने गहू, तांदूळ, मका, सोयाबीन, ज्वारी, बाजरी इत्यादी धान्य पिकांच्या काढणीसाठी वापरले जाते.

l **ऐतिहासिक पार्श्वभूमी**

शेतकरी बंधूंनो १९व्या शतकात हायराम मूर यांनी पहिले कंबाईन हार्वेस्टर यंत्र तयार केले, जे घोड्यांनी ओढले जाणारे होते. १९३० च्या दशकात स्वयंचलित इंजिनचा वापर सुरू झाला, आणि १९७० नंतर GPS तंत्रज्ञानासह आधुनिक हार्वेस्टर्स विकसित झाले.

भारतात १९८० नंतर या यंत्राचा प्रसार वाढला, विशेषतः पंजाब, हरियाणा आणि महाराष्ट्रात.

**यंत्राचे मुख्य घटक**

१. **हेडर (कापणी यंत्र):**
– पिके कापण्यासाठी तीक्ष्ण ब्लेड्स (कटर बार) आणि रील असते. रील पिकांना कटर बारकडे ढकलते.
– गहू, मका सारख्या वेगवेगळ्या पिकांसाठी हेडर बदलता येतात.

२. **थ्रेशिंग ड्रम:**
– कापलेल्या पिकांमधून दाणे वेगळे करण्यासाठी फिरणारा ड्रम. यात घर्षण आणि आघाताने दाणे सुटतात.

३. **क्लीनिंग सिस्टम:**
– पंखा आणि चाळण्यांद्वारे धान्यातील भुसा, माती, दगड वेगळे केले जातात.

४. **ग्रेन टँक:**
– स्वच्छ धान्य साठवण्यासाठी टँक (सामान्यत: ९५०० लिटर क्षमता).

५. **स्ट्रॉ मॅनेजमेंट:**
– भुसा फेकण्यासाठी स्प्रेडर किंवा बेलर यंत्रणा.

*

*कार्यपद्धती: चरण-दर-चरण**

१. **कापणी (Reaping):**
– हेडरमधील कटर बार पिकांच्या पायथ्याशी कापतो. रील पिकांना संरेखित करते.

२. **फीडिंग आणि थ्रेशिंग:**
– कापलेली पिके ऑगरद्वारे थ्रेशिंग ड्रममध्ये पाठवली जातात. ड्रम आणि कॉन्केव्ह यांच्या घर्षणाने दाणे वेगळे होतात.

३. **विनोइंग (Cleaning):**
– पंख्याच्या वाऱ्यामुळे हलका भुसा उडून जातो, तर चाळण्यांवरून धान्य स्वच्छ होते.

४. **धान्य साठवण:**
– स्वच्छ धान्य ग्रेन टँकमध्ये जमा केले जाते. टँक भरल्यावर ऑगरद्वारे ट्रकमध्ये रिकामे केले जाते.

५. **भुसा व्यवस्थापन:**
– स्ट्रॉ चॉपर भुस्याचे लहान तुकडे करून शेतात पसरवतो, ज्यामुळे मात्रीची सुपीकता वाढते.

**या यंत्राचे विविध प्रकार**

१. **स्वयंचलित कंबाईन:**
– स्वत:च्या इंजिनवर चालणारी, मोठ्या शेतांसाठी योग्य. किंमत सुमारे १० ते ५० लाख रुपये.

२. **ट्रॅक्टर-चालित कंबाईन:**
– ट्रॅक्टरच्या PTO (पॉवर टेक-ऑफ)द्वारे चालविले जाते. लहान शेतकऱ्यांसाठी किफायतशीर (किंमत ~५ लाख रुपये).

** यंत्राचे फायदे आणि महत्त्व**

– **वेळ आणि श्रमाची बचत:** एका तासात ४-५ एकर कापणी.
– **धान्य गुणवत्ता:** कमी नुकसान आणि स्वच्छ धान्य.
– **खत व्यवस्थापन:** कुजलेला भुसा मात्रिक सुपीकता वाढवतो.
– **शासकीय अनुदान:** लहान शेतकऱ्यांना ५०% सब्सिडी.

**देखभाल आणि व्यवस्थापन**

– **कापणीपूर्वी कंबाईन हार्वेस्टर यंत्राची तपासणी:** इंजिन तेल, एअर फिल्टर, टायर प्रेशर तपासा.
– **दैनंदिन देखभाल:** ग्रीसिंग, बेल्ट्सची ताणणी, ब्लेड्सची धार तीक्ष्ण ठेवणे.
– **हंगामानंतर:** मशीन स्वच्छ करून कोरड्या ठिकाणी साठवणे.

**आव्हाने आणि उपाययोजना**

– **उच्च प्रारंभिक खर्च:** सब्सिडीचा वापर करून कंबाईन हार्वेस्टर खरेदी करावे लागते.
– **तांत्रिक प्रशिक्षण:** शेतकऱ्यांना यंत्राचे योग्य वापराचे प्रशिक्षण देणे.
– **जागेची मर्यादा:** लहान शेतांसाठी मिनी कंबाईनचा वापर करता येतो.

कंबाईन हार्वेस्टर यंत्र आणि महाराष्ट्रातील शेतकरी

कृषी क्षेत्रातील तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे शेतीची उत्पादकता आणि कार्यक्षमता वाढली आहे. यामध्ये कंबाईन हार्वेस्टर यंत्राचे योगदान महत्त्वपूर्ण आहे. हे यंत्र एकाच वेळी पिकांची कापणी, मळणी आणि स्वच्छता करते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचा वेळ आणि श्रम दोन्हीची बचत होते.

कंबाईन हार्वेस्टरचे आणखी काही फायदे

– **वेळेची बचत:** पारंपारिक पद्धतींमध्ये कापणीसाठी अनेक दिवस लागतात, परंतु कंबाईन हार्वेस्टरच्या मदतीने हे काम काही तासांत पूर्ण होते。

– **श्रमाची बचत:** या यंत्रामुळे मनुष्यबळाची गरज कमी होते, ज्यामुळे श्रमखर्चात बचत होते。

– **उत्पादनाची गुणवत्ता:** कापणी, मळणी आणि स्वच्छता एकाच वेळी होत असल्याने धान्याची गुणवत्ता टिकून राहते。

महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी अनुदान योजना

कंबाईन हार्वेस्टरची किंमत साधारणतः 10 ते 50 लाख रुपयांपर्यंत असते, जी अनेक शेतकऱ्यांसाठी मोठी गुंतवणूक आहे。 म्हणूनच, महाराष्ट्र शासनाने शेतकऱ्यांना या यंत्राच्या खरेदीसाठी आर्थिक मदत प्रदान करण्यासाठी अनुदान योजना सुरू केली आहे.

या योजनेअंतर्गत, लहान आणि महिला शेतकऱ्यांना 50% तर इतर शेतकऱ्यांना 40% पर्यंत अनुदान मिळू शकते。 उदाहरणार्थ, “ट्रॅक टाइप पॅडी हार्वेस्टर”ची किंमत सुमारे 25 लाख रुपये असल्यास, शेतकऱ्यांना 11 लाख रुपयांपर्यंत अनुदान मिळू शकते.

अनुदानासाठी अर्ज करण्यासाठी, शेतकऱ्यांनी महाडीबीटी पोर्टलवर ऑनलाईन नोंदणी करून आवश्यक कागदपत्रे सादर करावी लागतात. अधिक माहितीसाठी, शेतकऱ्यांनी स्थानिक कृषी कार्यालयाशी संपर्क साधावा किंवा महाडीबीटी पोर्टलवर भेट द्यावी.

कंबाईन हार्वेस्टरच्या वापरामुळे महाराष्ट्रातील शेतकरी त्यांच्या शेतीत अधिक कार्यक्षमतेने आणि कमी खर्चात उत्पादन वाढवू शकतात, ज्यामुळे त्यांच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा होण्यास मदत होते.

शेतकरी मित्रांनो आजच्या या आधुनिक युगाच्या नव्या पर्वात कंबाईन हार्वेस्टर यंत्राने शेतीचे स्वरूप बदलून टाकले आहे. हे यंत्र केवळ उत्पादनक्षमता वाढवत नाही, तर शेतकऱ्यांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनवते. तंत्रज्ञानाच्या नवीन शोधांसह, भविष्यात हे यंत्र आणि अधिक सुगम आणि पर्यावरणस्नेही होईल. शासनाने सब्सिडी आणि प्रशिक्षणाद्वारे लहान शेतकऱ्यांना याचा फायदा मिळवून देणे गरजेचे आहे.