ग्रामीण भागात शेतातील किंवा शहरी घरांमध्ये विहिरीवर अवलंबून असणाऱ्या लोकांसाठी विहिरीतील मोटर (पाण्यात बुडवलेली इलेक्ट्रिक पंप) हा पाणी पुरवठ्याचा मुख्य स्रोत असतो. मात्र, वेळोवेळी ही विहिरीतील मोटर खराब होऊ शकते – जसे की सिल्ट जमा होणे, वायरिंग समस्या किंवा इम्पेलर बंद होणे. अशा वेळी विहिरीतील मोटर बाहेर काढणे आवश्यक असते. हे काम योग्य प्रकारे न केल्यास विहीर खराब होऊ शकते, जखम होऊ शकते किंवा महागात खर्च येऊ शकतो. या लेखात आपण व्यावसायिक पद्धती आणि भारतीय संदर्भातील ‘जुगाड’ (DIY) तंत्रांचा समावेश करून सविस्तर मार्गदर्शन करणार आहोत. हे काम करताना नेहमी व्यावसायिक मदत घेण्याचा विचार करा, विशेषतः जर विहीर १०० फूटपेक्षा जास्त खोल असेल आणि विहिरीतील मोटर ची खोली जास्त असेल.
सुरक्षिततेची खबरदारी
विहिरीतील पंप काढण्यापूर्वी सुरक्षितता सर्वोपरि आहे. चुकीच्या पद्धतीमुळे विजेचा धक्का, विहिरीत पडणे किंवा पाइप फुटणे यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
विजेची खात्री करा: विहिरीतील मोटर ची वीज बंद करा (सर्किट ब्रेकर किंवा फ्यूज बंद करा). २२० व्होल्टची वायरिंग हाताळताना नेहमी जोड्या तपासा.
व्यक्तिगत संरक्षण: स्लिप-प्रूफ हातमजूर, सुरक्षित चष्मा, मजबूत बूट्स, लांब पँट घाला. विहिरीभोवती १० फूट (३ मीटर) जागा साफ करा – झाडे, कचरा काढा. हे विहिरीतील मोटर काढताना अपघात टाळण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
सहाय्यकाची गरज: एकटे काम करू नका. कमीतकमी दोन व्यक्ती असाव्यात. एक जण विहिरीतील पंप ओढेल, दुसरा सेफ्टी रोप धरेल.
वजन आणि खोली: १०० फूट खोलीत विहिरीतील मोटर चे वजन १०० पौंड (४५ किलो) असू शकते. जास्त खोलीसाठी मशीन किंवा व्यावसायिक बोलवा.
इतर: विहीर उघडल्यानंतर जीवाणू फैलाव होऊ शकतात, म्हणून नंतर विहीर स्वच्छ करा (ब्लीचने). सेप्टिक टँकमध्ये डिस्चार्ज करू नका. विहिरीतील मोटर काढल्यानंतर पाण्याची गुणवत्ता तपासा.
विहिरीतील मोटर पंप खराब होण्याची कारणे आणि उपाय
आवश्यक साधने
साधनांवर अवलंबून विहिरीतील पंप काढण्याच्या पद्धती बदलतात. मूलभूत साधने सर्वांसाठी लागतात, तर प्रगत पद्धतीसाठी मशीन आवश्यक.
मूलभूत साधने (हाताने काढण्यासाठी):
३/४ इंच सॉकेट आणि रॅचेट (कॅप काढण्यासाठी).
फ्लॅटहेड स्क्रूड्रायव्हर (कॅप उघडण्यासाठी).
टी-हँडल पंप रिमूव्हल टूल (पाइपमध्ये स्क्रू करण्यासाठी).
३/४ इंच जाड सेफ्टी रोप (कमीतकमी १०० फूट लांब).
फ्लॅशलाइट (विहिरीत पाहण्यासाठी).
हातमजूर आणि हातोडा (कॉरोडेड भागांसाठी).
प्रगत साधने (मशीनने काढण्यासाठी):
पंप पुल मशीन (हायड्रॉलिक किंवा पुली सिस्टम – हार्डवेअर स्टोअरमधून भाड्याने मिळते, किंवा २०० डॉलरमध्ये विकत).
रिंच आणि स्क्रूड्रायव्हर.
जुगाड साधने (भारतीय संदर्भात):
घरगुटी क्रेन: लोखंडी पाइप, चर्री, रोप आणि हँडलचा वापर करून बनवा. यूट्यूबवर ‘विहिरीतील मोटर काढण्याचा जुगाड’ शोधा – एका व्यक्तीनेही विहिरीतील पंप काढता येते.
चरणबद्ध मार्गदर्शन
विहिरीतील सिंचन मोटर पंप काढण्याच्या तीन मुख्य पद्धती: हाताने, मशीनने आणि जुगाडने. पहिल्यांदा विहिरीची खोली आणि विहिरीतील पंपाचे वजन तपासा (मालमत्ता रेकॉर्ड्स किंवा फ्लॅशलाइटने).
पद्धत १: हाताने काढणे (१०० फूटपर्यंत योग्य)
१. वीज बंद करा आणि कॅप उघडा: ब्रेकर बंद करा. कॅपवरील बोल्ट्स ३/४ इंच सॉकेटने मंद करा. स्क्रूड्रायव्हरने कॅप उघडा (काही प्रतिकार असेल तर हातोड्याने हलकेच मारून उघडा). हे विहिरीतील पंपाच्या वायरिंगला सुरक्षित ठेवते.
२.विहिरीचा अभ्यास करा: फ्लॅशलाइट टाकून पाइप आणि टी-फिटिंग पहा. पिटलेस अॅडॅप्टर (४ फूट खाली, ब्रासचा) शोधा. विहिरीतील मोटर ची नेमकी जागा ओळखा.
३.टी-हँडल टूल बसवा: टूलला पाइपमध्ये घड्याळाच्या दिशेने स्क्रू करा. कॉरोडेड असेल तर हलकेच हातोड्याने टाका. पूर्णपणे घट्ट होईपर्यंत वळवा.
४.सेफ्टी रोप बांधा: रोप पाइपच्या खाली घट्ट बांधा. एक जण रोप धरेल, दुसरा टी-हँडल ओढेल.
५.ओढा: मागे चालत ओढा, पाइप वळू देऊ नका (फाटण्याचा धोका). भूमिकांमध्ये बदल करा. विहिरीतील मोटर बाहेर येईपर्यंत (१०-१५ मिनिटे) ओढत राहा.
६.तपासा: विहिरीतील पंप बाहेर आल्यानंतर साफ करा आणि समस्या शोधा (सिल्ट, वायर ब्रेक).
पद्धत २: मशीनने काढणे (जास्त खोलीसाठी)
१. तयारी: वरीलप्रमाणे कॅप उघडा. मशीनची टॉप भाग विहिरीवर ठेवा.
२.टूल बसवा: मशीनचा भाग पाइपमध्ये स्क्रू करा (फ्लॅशलाइट वापरा).
३.कनेक्ट करा: हायड्रॉलिक होसे जोडा किंवा पुलीसाठी रोप अँकर (ट्रॅक्टर किंवा झाडाला) बांधा.
४.ओढा: मशीन चालवा. पाइप मार्गदर्शन करा. विहिरीतील मोटर बाहेर येईपर्यंत (१५ मिनिटे) सुरू ठेवा.
५.बंद करा: विहिरीतील पंप बाहेर आल्यानंतर मशीन बंद करा.
पद्धत ३: जुगाड पद्धत (कमी खर्चात, एकट्याने)
भारतीय शेतकऱ्यांसाठी लोकप्रिय: भंगार लोखंडी पाइप, चर्री आणि रोप वापरून क्रेन बनवा.
१.क्रेन तयार करा: ५ फूट लांब पाइपला टी-कनेक्टर आणि हँडल जोडा. क्रेनला विहिरीच्या कडेला फिक्स करा (सीमेंटने कायमस्वरूपी ठेवता येते).
२.रोप बांधा: पाइपला रोप बांधा आणि क्रेनला लॉक करा.
३.ओढा: क्रेन वळवून विहिरीतील मोटर वर खेचा. बाहेर आल्यानंतर बाजूला लोटा. यूट्यूबवर ‘विहिरीतील पंप काढण्यासाठी जुगाड’ पहा – एका व्यक्तीने ५० फूट विहिरीतील मोटर काढता येते.
समस्या निवारण
पाइप अडकले? हलकेच हातोड्याने मारून सोडवा. क्रॉस-थ्रेडिंग टाळा. हे विहिरीतील मोटर च्या पाइपशी संबंधित असू शकते.
वजन जास्त? व्यावसायिक बोलवा किंवा मशीन वापरा.
वायर ब्रेक? नवीन वायर घाला, अर्थिंग तपासा.
मोटर चालत नाही? प्रेशर स्विच, ब्रेकर तपासा. खराब असल्यास नवीन घ्या (५ GPM, १ HP साठी ₹१०,०००-२०,०००). विहिरीतील मोटर ची क्वालिटी चांगली असावी.
स्वच्छता: काढल्यानंतर विहीर ब्लीचने (३ पिंट प्रति १०० गॅलन) स्वच्छ करा. १५० गॅलन पाणी फ्लश करा.
निष्कर्ष
विहिरीतील पंप काढणे हे कौशल्यपूर्ण काम आहे, जे योग्य तयारीने सोपे होते. व्यावसायिक पद्धती सुरक्षित असते, तर जुगाड कमी खर्चात उपयुक्त. मात्र, अनुभव नसेल तर स्थानिक इलेक्ट्रिशियन किंवा पंप तज्ज्ञाची मदत घ्या. नियमित देखभाल (वर्षातून एकदा तपास) केल्यास विहिरीतील मोटर दीर्घकाळ टिकते. सुरक्षित राहा आणि पाण्याचा योग्य वापर करा! विहिरीतील पंप संबंधित समस्या उद्भवल्या तर ताबडतोब कृती करा.
संदर्भ:
WikiHow: 3 Ways to Pull a Deep Well Submersible Pump.
Instructables: How to Replace a Submersible Well Pump.
यूट्यूब जुगाड व्हिडिओज (उदा. ‘विहिरीतील मोटर काढण्यासाठी जुगाड’).